سهیلا کبیری - کارشناس ارشد ادبیات؛ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، شهرکرد، ایران

هنر از آنجا که زاییده اندیشه و احساس آدمی است، قدمتی به درازای خلقت بشر دارد. این ویژگی که گوهری بی بدیل از وجوه عالی تمایز آدمی از نوع حیوان است و از این منظر، معجزه بزرگ آفرینش است که خداوند به واسطه آن بر خود آفرین فرستاده، بدان مباهات می‎کند (تبارک الله احسن الخالقین) ادبیات نیز که می‎توان آن را عالی ترین مظهر تظاهرات هنری دانست از چنین قدمتی بهره وافی دارد و همگام با خلقت و رشد عقلی، اجتماعی و فرهنگی انسان شانه به شانه تاریخ سائیده است. کسی به حقیقت نمی‎داند اولین جملات ادبی را کدامین بشر و در کدام عصر ابراز نمود؟ اما آیا آدم ابوالبشر در نیایش‎های تضرعانه خویش نکوشیده است تا با کلامی زیباتر و متفاوت از کلام معمول، خداوند را بستاید و عذر گناه خویش طلب کند؟ از آن زمان که انسان اولیه به غارها روی آورد و کوشید تا منویات خود را بر دیوارهای سنگی نقاشی کند، می‎دانست که باید ابزاری موثرتر برای ابراز آنچه در درون او می‎گذشت بیابد واین نیاز مشق اولیه هنر و به تبع آن ادبیات بود. «ویل دورانت» در خصوص پیدایش ادبیات می‎گوید: «ابتدای مرحله انسانیت را باید هنگام پیدایش کلمه و کلام دانست. با همین وسیله بود که انسانیت انسان آشکار شد. ادبیات علی رغم آنچه از خود این کلمه بر می‎آید و دلالت بر نوشته و حروف می‎کند، در آغاز پیدایش بیشتر کلماتی بوده که گفته می‎شده، نه حروفی که نوشته می‎شد. ادبیات از آوازها و ترانه‎های دینی و طلسم‎های ساحرانه سرچشمه می‎گیرد که معمولا کاهنان آنها را تلاوت می‎کرده‎اند و از دهنی به دهنی انتقال می‎یافت». با تشکیل اولین اجتماعات بشری و رشد روابط عقلی و عاطفی انسان، ادبیات نیز به صورت‎های مختلف رخ نموده تا حاصل دغدغه‎های درونی آدمی باشد. کلام ادبی که از سرودهای موزون دینی آغاز گردیده بود به تدریج نسج و گسترش یافت و در طی قرون، شقوق مختلف ادبیات را نظیر داستان، ضرب المثل، افسانه‎های دینی و حماسی، نثرهای ادبی و بالاخره شعر که عالی ترین نوع از انواع ادبی است پدید آورد و هر یک از این انواع، جایگاه مستحکمی در میان اقشار مختلف جامعه به دست آوردند و آنچنان با زندگی روزمره بشر گره خوردند که گویی با ملزومات حیات نظیر آب، غذا، مسکن و هوا همراهی و همتایی می‎کنند و شعر و کلام منظوم در این میان گوی سبقت را از سایر انواع ربوده است. با نگاهی اجمالی به تاریخ ادبیات، ردپای شعر را در تمامی قرون و اعصار و در میان تمامی اقشار جامعه به وضوح می‎بینیم. از مسجد و کلیسا و کنیسه گرفته تا قهوه خانه و بازار و دربار سلطان، همه جا شعر با کارکرد خاص خویش حضور دارد.

کارکرد اجتماعی، شعر، ادبیات