سحر فرسوده - دانش آموخته کارشناسی ارشد ، گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.
ابراهیم ادهمی - دانشیار، گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.
حمیدرضا اولیایی - دانشیار ، گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.
محمد صدقی اصل - دانشیار، گروه علوم خاک، دانشکده کشاورزی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.

سابقه و هدف: روی، مس و نیکل در تغذیه گیاه جزء عناصر کممصرف و در شیمی زیستمحیطی به عنوان عناصر کمیاب تقسیم بندی می شوند. این عناصر در تغذیه گیاهان و موجودات عالی نقش دارند ولی در غلظت های زیاد سبب سمیت می شوند. مسیر اصلی ورود این عناصر به زنجیره غذایی مسیر خاک-گیاه است. عناصر کمیاب در شکل های مختلف با حلالیت متفاوت در خاک حضور دارند. تعیین شکل های این عناصر می تواند اطلاعات دقیق تری از وضعیت این عناصر و احتمال کمبود یا سمیت آنها را در طولانی مدت و در صورت تغییر شرایط محیطی نشان دهد. عصاره گیری جزء به جزء راهکاری برای تعیین شکل های مختلف عناصر است. مطالعه حاضر به منظور بررسی وضعیت قابلیت جذب و توزیع شکل های مختلف مس، روی و نیکل در تعدادی نمونه خاک آهکی اطراف یاسوج و بررسی ارتباط شکل های این عناصر با ویژگی های فیزیکوشیمیایی خاک انجام شد.مواد و روش ها: این مطالعه بر ۱۳ نمونه خاک آهکی اطراف یاسوج انجام شد. نمونه ها از مناطق بکر و کشاورزی بدون پیشینه دریافت کودهای عناصر کم مصرف انتخاب شدند و آلودگی عناصر کم مصرف نداشتند. شکل های مختلف روی، مس و نیکل به طور متوالی با F۱) آب مقطر (شکل محلول)، F۲) استات آمونیوم یک مولار خنثی (شکل تبادلی)، F۳) استات آمونیوم یک مولار با پ هاش ۵ (شکل کربناتی)؛ F۴) ۰۴/۰ مولار هیدروکسیلآمین هیدروکلراید در ۲۵ درصد حجمی اسید استیک با پ هاش ۳ (شکل متصل به اکسیدهای آهن و منگنز)؛ F۵) پراکسید هیدروژن۳۰ % (پ هاش ۲) بهمراه ۵ میلی لیتر استات آمونیوم ۳/۰ مولار در ۲۰ درصد حجمی اسید نیتریک (شکل متصل به ماده آلی)؛ و F۶) اسید نیتریک ۷ مولار (شکل باقیمانده) در دو تکرار عصاره گیری و با دستگاه جذب اتمی اندازه گیری شدند. یافته ها: روی، مس و نیکل قابل عصاره گیری با آب؛ و مس و نیکل قابل استخراج با استات آمونیوم نرمال خنثی در نمونه خاکهای مورد مطالعه قابل اندازه گیری نبود. روی قابل استخراج با استات آمونیوم نرمال خنثی تنها در ۵ نمونه خاک قابل تشخیص بود. فراوانی شکل های شیمیایی روی، مس و نیکل به ترتیب زیر بود: NH۴OAc pH ۷- Zn< NH۴OAc pH ۵ Zn< H۲O۲ Zn< NH۲OH.HCl- Zn نتیجه گیری: مطالعه ی حاضر نشان داد که مقدار روی، مس و نیکل در خاکهای مورد مطالعه بصورت کلی کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در کیلوگرم خاک است و بخش عمده این عناصر در شکل باقیمانده یا پایدار وجود دارد در حالیکه مجموع مقدار شکل های قابل دسترس این عناصر بصورت کلی کمتر از ده درصد مجموع شکلها بود. افزایش مقدار کربنات کلسیم خاک با کاهش مقدار کل این عناصر همراه بود. همبستگی شکل باقیمانده عناصر مورد مطالعه با کربنات کلسیم معادل خاک می تواند نشان دهد که کربنات کلسیم نقش یک ماده خنثی و فاقد عناصر فلزی را در خاک ایفا می کند. از آنجا که مقدار کربنات کلسیم معادل با درجه هوادیدگی خاک ها ارتباط مستقیم دارد، این رابطه نشان می دهد که در خاک هایی که در مراحل اولیه هوادیدگی هستند کربنات کلسیم معادل می تواند نقش رقیق کننده عناصر فلزی را در خاک ایفا کند.

عناصر کمیاب, کربنات کلسیم معادل, غلظت زمینه