فاطمه عسگری - فارغ التحصیل دکتری هنر اسلامی دانشگاه تربیت مدرس
مهناز شایسته فر - دانشیار دانشگاه تربیت مدرس
سید ابوتراب احمدپناه - گروه آموزشی ارتباط تصویری، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

در پی زنده نگه داشتن نهضت عاشورا، نقلها و گزارشهای این واقعه به صورت مقتلالحسین، روایتهای متعددی از این حادثه را بازگو کرده است. در این میان، روایتهای تحریفی از واقعه عاشورا در برخی کتب به وفور مکتوب و تصویرآفرینی شده است. مقاله حاضر نیز به مطالعه یکی از این کتابها به نام اسرارلشهاده(دیوان سرباز)(۱۲۶۸ق) با طرح مسئله تحلیل تصاویر و مضامین سه حکایت از وقایع تحریفی روز عاشورا میپردازد. تحقیق با هدف بازشناسی نسخه مصور اسرارالشهاده موجود در کتابخانه ملی، واکاوی تصاویر و مفاهیم مذهبی در فرهنگ و باورهای عامیانه مردم عصر قاجار شکل گرفته است.سوال: تصویرآفرینی سه حکایت مورد نظر از کتاب اسرارالشهاده برگرفته از چه عواملی است و دارای چه ویژگیهای تجسمی و مضمونی است؟ نتایج حاصله از این تحقیق که به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است، نسخ بیشتری از کتاب اسرارالشهاده را در کتابخانه ملی شناسایی کرده است. سه حکایت تصویری این کتاب با عنوانهای زعفر جنی، پادشاه هندوستان در کربلا و شیر در کربلا از جمله روایتهای عامیانهای هستند که در کتب مذهبی نفوذ پیدا کردند اما در مقاتل معتبر رایج، درج نشدهاند. عناصر تجسمی آنها در سه بخش کلی قرار میگیرد. الف: عناصر ملهم از متن اسرارالشهاده و یا روایتهای تحریفی، ب: عناصر بصری برگرفته از سنتهای تصویری قاجار و ج: عناصر بصری ساخته ذهن هنرمند. هنرمند در پرداخت و بیان جزئیات این تصاویر، از متن کتاب و حتی روایات ارجاع شده فراتر رفته و از بنمایه خیال خود بهره برده است تا بدین گونه، تاثیر معنوی حکایت را بر مخاطب بیشتر کند.

هنر دوره قاجار, نسخ چاپ سنگی, نسخه اسرارالشهاده, وقایع کربلا, تصویرسازی مذهبی