رضا عرفانزاده - دانشگاه تربیت مدرس
سید حمزه حسینی - دانشگاه جیرفت
نرجس یوسفی - دانشجوی کارشناسی ارشد گیاهان دارویی و صنعتی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده منابع طبیعی

سابقه و هدف: منطقه چمستان در غرب استان مازندران از لحاظ اکولوژیکی و فرهنگی از تنوع ویژه ای برخوردار است. در همین راستا، این مطالعه با هدف بررسی و ثبت دانش اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی منطقه چمستان در استان مازندران انجام شد. در این منطقه تاکنون گزارش اتنوبوتانی ثبت نشده است و شناسایی و معرفی گیاهان دارویی می تواند به بهبود شرایط بهداشتی و درمانی این منطقه کمک کند. مواد و روش ها: اطلاعات اتنوفارماکولوژیکی گیاهان دارویی این منطقه با استفاده از پرسش نامه نیمه ساختار یافته، در بهار ۱۴۰۲ جمع آوری شد. شهر چمستان در حاشیه جنگل های طبیعی شمالی قرار دارد. پس از تقسیم بندی شهر به دو بخش شهری و روستایی و با استفاده از اطلاعات راهنمایان محلی، نمونه هایی از منطقه انتخاب شد و اطلاعات با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته، بحث های گروهی و پیاده روی میدانی جمع آوری گردید. در کل ۲۴ نفر (۱۳ مرد و ۱۱ زن) در این مطالعه شرکت کردند که از این ۲۴ نفر، ۲۰ نفر به طور تصادفی انتخاب شدند و ۴ نفر از مطلعان کلیدی به صورت هدفمند انتخاب شدند. برای جمع آوری داده ها، از پرسش نامه نیمه ساختاریافته، بحث های گروهی و پیاده روی میدانی استفاده شد. مشخصات جمعیتی افراد شامل سطح تحصیلات، جنسیت، گروه سنی ثبت شده و در نظر گرفته شد. هدف اصلی از این مطالعه، دستیابی به دانش بومی و کاربردهای سنتی برای شناسایی نمونه های دارویی است. برای این منظور، اطلاعات از افراد بومی منطقه، عطارها و افراد آگاه در زمینه طب سنتی و گیاهان دارویی جمع آوری و مصاحبه های لازم انجام شد. برای بررسی کمی اطلاعات اتنوبوتانیکی دانش بومی گیاهان دارویی، با استفاده از نرم افزار (MS Excel ۲۰۲۱) طبقه بندی شده از الگوهای آماری توصیفی شامل فراوانی نسبی نقل قول ها، ارزش استفاده و شاخص اجماع مطلعان استفاده گردید. نتایج: در این مطالعه گیاهان دارویی جمع آوری شده متعلق به ۲۱ خانواده بود که سهم خانواده های Lamiaceae، Rosaceae، Apiaceae، Amaryllidaceae و Brassicaceae با ۶/۲۸، ۱۹، ۱۹، ۳/۱۴ و ۵/۹ درصد بیشتر است. بیشترین فراوانی نسبی نقل قول به ترتیب مربوط به آویشن، گل گاوزبان، گزنه و ترم است. در طبقه بندی بین المللی مراقبت های اولیه، بیشترین توافق اطلاعات مربوط به سه گروه بیماری های گوارشی، عصبی و کلیه بود. همچنین بیشترین قسمت دارویی مورد استفاده گیاهان در این منطقه اندام هوایی (برگ و گل) با ۳۰ و ۱۳ درصد و کمترین قسمت دارویی مورد استفاده پوست و ریشه گیاهان با ۳% بوده است. براساس یافته های این مطالعه، بیشترین فراوانی نسبی نقل قول (RFC) به ترتیب مربوط به آویشن، گل گاوزبان، گزنه و ترم بود. توافق بیشترین میزان اطلاعات در مورد بیماری های گوارشی، عصبی و کلیه با مقادیر IFC (۰.۶، ۰.۵ و ۰.۳) بین اطلاع رسانان مشاهده شد. بیشترین گزارش مصرف از گونه های آویشن (Thymus serpyllum)، گل گاوزبان (Echium amoenum)، گزنه (Urtica dioica) و پونه کوهی (Mentha mozaffariani) است. گیاهان خانواده Lamiaceae معمولا اثرهای مثبتی روی مشکلات گوارشی دارند. علاوه بر مصرف دارویی، مردم شهر چمستان از گیاهان زیادی به عنوان سبزی به صورت خام و یا ترکیب با پلو استفاده می کنند که تمامی گیاهان مانند اوجی (Mentha pulegium)، الیما (Allium ampeloprasum)، برف لیم (Ficaria fascicularis)، والک (Allium ursinum)، اسا (Rumex elbursensis) و آشکنی (Amaranthus retroflexus) از نظر مواد موثره هم بسیار غنی هستند. نتیجه گیری: در این منطقه، به دلیل تنوع و غنای بالای گیاهان دارویی و ارتباط نزدیک مردمان بومی با طبیعت، استفاده گسترده از گیاهان درمانی و تامین نیازهای زندگی مورد انتظار بود. اما انتقال دانش بین نسل ها به طور کامل انجام نشده، احتمالا به دلیل تغییرات در سبک زندگی مردم و شهرنشینی است. با توجه به فلور غنی و دانش بومی محلی، توصیه می شود که اقدامات حمایتی برای شناسایی، حفظ و افزایش تعداد گونه های دارویی ارزشمند انجام شود. جمع آوری و ثبت دانش این منطقه، به ویژه از افراد مسن، بسیار ضروری به نظر می رسد.

اتنوبوتانی, شاخص جامع مطلعان, گیاهان دارویی, چمستان