علیرضا عباسی سمنانی

مقوله ی پایتخت یا مرکزیت سیاسی در خراسان بزرگ، در طول تاریخ فراز و نشیب های زیادی داشته و به پیروی از تغییر حکومت، پایتخت نیز، جز در موارد اندکی، از شهری به شهر دیگر جاه جا شده است. نگاهی به گذشته ی تاریخی این تغییر و تحول، حاکی از انگیزه های مختلفی است که به تناسب مکان، زمان و ساختار اجتماعی حکومت و با در نظر داشتن راهبردهای سیاسی و مسائل ژئوپلیتکی زمان، موجب جابه جایی مرکز سیاسی کشور شده است. این انگیزه در وهله نخست، تحت تاثیر جغرافیای سیاسی، نظامی، امنیتی، اقلیمی و در مرحله دوم ناشی از عوامل و شرایط اقتصادی- اجتماعی بوده است. از این رو، واکاوی دلایل تغییر، جابه جایی و انتخاب پایتخت های خراسان بزرگ با تاکید بر علل جغرافیایی و ژئوپلتیکی زمان ایجاب می کند تا جغرافیای تاریخی سرزمین ایران را در ادوار مختلف به همراه جغرافیای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دولت های حاکم بر آن بررسی نماییم. بدین منظور در این پژوهش، پس از بررسی کلیات جغرافیایی خراسان بزرگ و ویژگی های متنوع آن با تاکید بر مقوله ی مرز و پایتخت های آن، مطالعات جغرافیای تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خراسان بزرگ در دو بخش پیش و پس از اسلام مورد توجه قرار می گیرد.