مهدی بندی - دانشگاه تهران، تهران، ایران
محمدحسین کاظمی اندریان - دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

پدیده نخست شهری یکی از نتایج نبود و یا ضعف در تدوین و اجرای سیاست های آمایش سرزمین به شمار می رود که منجر به تسلط یک شهر در سطح یک منطقه یا کشور شده و تعادل در نظام شهری را با چالش جدی مواجه می سازد. این پژوهش برآن است از طریق محاسبه مقادیر شاخص های مطرح، روند تغییرات نخست شهری در استان خراسان بزرگ در طی دوره ۹۰-۳۵ را با توجه بر تقسیم این استان به سه استان در سال ۱۳۸۳ تحلیل نماید.  نوع تحقیق حاضر کاربردی-توسعه ای بوده و روش مورد استفاده در این پژوهش با توجه به نوع آن توصیفی–تحلیلی می باشد. مبانی نظری از طریق مطالعه کتابخانه ای انجام شده و داده های مورد نیاز از داده های سرشماری سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۰ استخراج شده است. به منظور محاسبه میزان نخست شهری نیز از ۹ شاخص مطرح این حوزه بهره گرفته شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که تقریبا روند تغییر تمام شاخص ها حاکی از افزایش پدیده نخست شهری در دوره ۹۰-۳۵ مزبور می باشد، برای نمونه، شاخص نخست شهری به عنوان اولین شاخص مطرح در خصوص پدیده نخست شهری از ۴۶۱/۰ در سال ۱۳۳۵ به ۵۳۹/۰ در سال ۱۳۹۰ رسیده است. با این حال در دو مقطع زمانی ۵۵-۴۵ و ۷۵-۶۵، شاخص ها روندی نزولی نشان می دهند، اما روند نزولی در دهه ۸۵-۱۳۷۵ کند شده و  افزایش محسوس مقادیر شاخص های نخست شهری در دهه ۹۰-۸۵ علی رغم تقسیم استان خراسان در سال ۱۳۸۳ نیز قابل توجه می باشد. رتبه دو شهر بجنورد و بیرجند (مراکز استانهای خراسان شمالی و جنوبی) در سلسله مراتب شهری خراسان بزرگ در سال ۹۰ و ۷ سال پس از تقسیم استان در مقایسه با سال ۷۵ تغییری ننموده است. اگرچه تقسیم استان خراسان به لحاظ مدیریتی ممکن است به کاهش تمرکز در شهر مشهد منجر شده باشد اما از نظر ایجاد تعادل در شبکه شهری، به نظر می رسد نتیجه ملموسی را به همراه نداشته است. اگرچه هنوز برای ارزیابی تاثیرات واقعی ناشی از تقسیم استان زمان نیاز به گذر زمان و انجام بررسی های بلندمدت می باشد.