میثم جلالی - دانشگاه آزاد تهران
جواد نیستانی - دانشگاه تربیت مدرس

با توجه به قراین موجود به جرات میتوان خراسان را یکی از خاستگاههای معماری در منطقه آسیای غربی برشمرد و این ادعا در یادداشتها و مقالات علمی محققانی همچون اسکار روتر، شراتو و آندره گدار قابل بررسی و اثبات است. به عنوان مثال اسکار روتر، خراسان را بهعنوان خاستگاه فرم چهارتاقی در ایران معرفی میکند و این موضوع دور از ذهن نیست، چراکه مورخینی چون مسعودی، استخری و ابن بلخی هم در تالیفات خود از استقرار پرستشگاههای متعدد بهویژه آتشکدهها در شهرها و نواحی مختلف خراسان چون توس، بخارا، سمرقند، نیشابور، قومس، هرات و بلخ گزارش میدهند.نگارندگان در این مقاله بر آنند تا به بررسی پیشینه و سیر تحول استفاده از فرم چهارتاقی در خراسان بزرگ از اوایل دوره ساسانی تا سدههای نخستین اسلامی بپردازند و ضمن بررسی متون تاریخی و جغرافیایی متقدم، از پژوهش های جدیدمانند آثار شلوم برژه، بوشارلا، شیپمان، کایم، گدار، هرمان، هوف، وندن برگ درباره بناهایی نظیر معبد نوبهار بلخ، آتشکده سرخ کوتل تخارستان، آتشکده مل حیرام ترکمنستان، کاخ دامغان، آرامگاه سامانی و مزار عرب آتا در شهر تیم سمرقند کمال بهره را برده ومورد تجزیه و تحلیل قرار خواهند داد.