حسین کمندلو

فرش مهم ترین هنر ایرانیان از روزگار کهن تا حال حاضر بوده است. استفاده روزمره و کاربردی بودن آن باعث شده تا این آثار به مرور زمان از بین رفته و مدارک کمی از آن به یادگار بماند. در این میان محققین فرش سعی داشته اند با نگاهی به یافته های باستانی، آثار نگارگران و تالیفات سفرنامه نویسان، شعرا و مورخین اسلامی، خلا تاریخی بافت فرش در شهرهای مهم ایران را پر کنند. ناحیه خراسان بااینکه ثبات خاصی نداشته، اما به واسطه هنرمندان و دانشمندان بزرگی که پرورش داده، همواره در ساختار فرهنگی و هنری ایران تاثیرگذار بوده است. فرش از مهم ترین صنایعی است که مردمان ساکن در خراسان از روزگار کهن تا دوران معاصر اقدام به تولید آن کرده اند. بااینکه مدارک مستندی متعلق به قبل از روزگار صفویان، به خصوص سده های ۱ تا ۵ ق/ ۷ تا ۱۱ م. در دسترس نیست، اما در اغلب کتاب های مورخین و جغرافیدانان، اشاراتی هرچند کوچک به این محصول گرانبها شده است. هدف از انجام این پژوهش، علاوه بر آشنایی با قسمتی از تاریخ فرش ایران، شناخت مناطقی از خراسان بزرگ است که در سده های ۱ تا ۵ ق/ ۷ تا ۱۱ م. انواع فرش و زیرانداز را تولید می کردند. مهم ترین سوال تحقیق این است که آیا خراسان نیز همچون دیگر نواحی ایران صاحب پیشینه تاریخی در هنر فرش بافی بوده است؟ دومین سوال این­که در این دوران چه نوع زیراندازهایی در شهرها و نواحی خراسان بزرگ بافته می شده است؟ این مقاله از نوع تاریخی و روش تحقیق به صورت توصیفی- تاریخی از گونه «زمینه­یاب» است. شیوه گردآوری اطلاعات نیز به صورت کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است. در پایان مشخص گردید، در سده های ۱ تا ۵ ق/ ۷ تا ۱۱ م. هنرمندان فرش در هفده ناحیه از خراسان بزرگ فرش هایی همچون قالی، بوریا، جاجیم، زیلو، فرش، نمد، گلیم، پلاس و مصلی نماز تولید کرده اند. واژگان کلیدی:فرش، سفرنامه، قرون اولیه اسلامی، خراسان بزرگ.