حجت اله عسکری الموتی

گستره­ ی متنوعی که از نقش­ پردازی­ سفالینه ­های نیشابور موجود است، بررسی­ هایی با گرایش ­های مختلفی به همراه داشته است. عمده ­این تحقیقات یا متکی بر نقش و فرم است، یا در پی تحلیل محتواست. در بررسی فرم و شکل ظاهری، بن­ مایه­ های بصری این نقوش در ایران باستان و سایر فرهن گ­ها و ادیان و بسترهایی از این قبیل مورد توجه بوده ­اند. در حیطه­ ی محتوا، بازخوانی عقاید باستانی در نقش ­مایه­ ها همواره مورد تاکید محققان در سفال نیشابور قرار گرفته است. در این مقاله، گروهی از ظروف سفال منقوش نیشابور که دارای اشتراکات در اجزای نقش و ترکیب بندی هستند به­ صورت هدفمند انتخاب شده ­اند. علی رغم اهمیت نهضت بازگشت فرهنگ ایرانی و بخصوص اثرگذاری شاهنامه فردوسی، این­جا متون و اقوالی مورد توجه قرار دارند که مستقیما از طبقات عامه مردم و باورهای بعضا خرافی اما مهم حرفی زده ­اند. همین منابع فرضیات تحقیق را نیز شکل داده­ اند: ازجمله سلسله ­ای از پیشگویی­ های نجومی که در پیوند با اعتقادات آخرالزمانی، جهت تحقیق- یا فرضیه- را برای تحلیل نقوش مشخص می ­کند. روش مطالعه­ آثار بر مبنای روش­ های کیفی توصیفی- تحلیلی بوده است. هدف از شکل­ گیری این مطالعات، بازخوانی محتوایی سفال نیشابور و تصحیح تلقیات موجود از تاریخ سفال ایران در سده­ های نخست اسلامی در ایران است. درنتیجه ی تحقیق، مشخص شد که اگر مطابق نظر ریچارد بولیت سفال منقوش نخودی نیشابور، یک مرحله بعد از ظروف کتیبه ­ای تولید شده باشد و یا تولید آن­ها در قرن چهارم هجری قمری افزایش معناداری یافته باشد؛ می­توان طیف سفال منقوش را به ­گونه­ ای تفسیر کرد که وجوه کارکردی متفاوتی داشته باشد. یافته­ های پژوهش نشان می­ دهد که اگر از دریچه­ ی باورهای آخرالزمانی و پیش­گویی­ های نجومی که عموما شکل خرافی پیدا کرده­ اند به موضوع نگریسته شود، روابط میان اجزای نقوش از حالت صرفا بصری و شبه ساسانی به یک نظام رمزگانی قابل تغییر هستند. به نظرمی­ رسد که ترکیب نقش پرنده-کبوتر- و بزغاله، بازتاب اندیشه­ های پیشا اسلامی نیستند. بلکه در امتزاجی از باورهای آخرالزمانی و پیش­گویی­ های نجومی، وقوع رجعت یک منجی- مثلا ابومسلم- یا گروهی از منجیان در اقتران مثلثه ی خاکی در برج جدی را گزارش می ­دهند که به زودی در آغاز قرن پنجم هجری به وقوع می­ پیوست.