سمیه کوه جانی گوجی - کارشناسی ارشد ارتباط تصویری ومدرس موسسه آموزش عالی فردوس، مشهد
علیرضا شیخی - استادیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر،تهران

کتاب آرایی از ارکان مهم فرهنگ ایرانی اسلامی بوده که محور اصلی و بستر مهم ابداعات و تحولات کتابت و تزئین قرآن های خطی را رقم زده است. دو مجموعه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، قرآن های نفیس خطی قابل توجهی متعلق به دوران اسلامی در خود محفوظ دارند که علاوه بر ارزش والای معنوی، دارای اصول زیباشناسی هنری ویژه ایست. هدف از این پژوهش شناخت ویژگی های صفحه آرایی، خط و آرایه های تزئینی در صفحات افتتاح قرآن های عصر صفوی و قاجار مجموعه های مذکور است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ هایی در چگونگی صفحه آرایی، خط و تذهیب قرآن های دوره های صفوی و قاجار و نقاط افتراق و اشتراک آن در این دو دوره بوده است که برای دستیابی بدان از رویکردی کیفی، به روش توصیفی - تحلیلی با بررسی اسنادکتابخانه ای و مشاهده مصاحف بهره برده است. بنا بر یافته های پژوهش، تقسیم بندی صفحات افتتاح قرآن های دوره قاجار در استفاده وافر از کتیبه سرلوح است که جایگاهی ویژه برای تزیین در صفحه افتتاح قائل شده است. خط نسخ ، خط متداول تحریر قرآن شده و از سایر خطوط چون ثلث و رقاع در کتیبه های صدر و ذیل استفاده شده است. ترکیبات بدیع و بکارگیری بجا و مناسب اسلیمی و ختایی، رشد تذهیب در دوره صفوی را خبر داده و نقوش طبیعی و حضور کم رنگ تر اسلیمی، ویژگی تذهیب عصر قاجار شده است که آن را می توان به تاثیرات غرب در هنر ایران نسبت داد. مذهبان صفوی با تداخل نقوش اسلیمی و ختایی در یکدیگر و همچنین با استفاده از رنگ های غالب لاجوردی و زرین و دیگر رنگ های الوان بر زیبایی صفحه افزوده اند و در دوره قاجار علاوه بر نقوش فوق ،گل های شاه عباسی و رنگ شنگرف بخش عمده ای از فضا را آراسته است. بنابراین کاتبان و مذهبان قرون ده تا چهارده هجری قمری، ترکیبات فرمی و رنگی ویژه ای را به مدد درایت والایشان به کارگرفته تا صفحات افتتاح، معرف زیبایی کلام الله و دعوت بدان را برای خوانندگان ارزانی دارند.

صفوی و قاجار, قرآن, آستان قدس رضوی, کتابخانه مجلس شورای اسلامی, صفحه افتتاح