سیده فهیمه ابراهیمی - استادیار گروه تاریخ دانشگاه علامه طباطبایی

تشکیلات دیوانی فرارود از زمان جدایی از ایران به دلیل غلبه نظام قبیله ای و ایلی، سیر کاملا متفاوتی را پی گرفت. قدرت رهبران قبایل و امیران ازبک در کنار جاری بودن قوانین عرفی قبیله ای، تداوم نظام پیشین (نظام دیوانی تیموری) را ناممکن می ساخت. حاصل چنین چالشی در حوزه قضایی (که ارتباط مستقیم با قوانین موردپذیرش یک جامعه دارد)، در گام نخست تقابل عرف قبیله ای و شرع اسلامی و سپس همزیستی این دو بود. واپسین حاکمان ازبک، ­در­ راستای تمرکز قدرت حکومت مرکزی و تضعیف قبایل، سیاست هایی ازجمله گسترش نظام دیوانی با محوریت قوانین اسلامی را در دستور کار خود قرار دادند، بنابراین نظام قضایی آن ها به ویژه در مناطق یکجانشین شریعت­محور شد. مسئله مهم این بود که فرایند فوق در مسیر خود در قرن ۱۳ق/۱۹­م هنگام مواجهه با استعمار روسیه، در آستانه رقابت مجدد با الگوی دیگری (تغییر از مدل قبیله ای به روسی) قرار گرفت. در این پژوهش در بررسی همین دوره، این ابهام پی گرفته می شودکه نظام قضایی در فرارود عهد منغیت چگونه الگوی قانونی روس ها را پذیرفت و به نوع جدیدی از محاکم عرفی نزدیک شد؟ مدعای ما این است که «نظام قضایی شریعت­محور فرارود عهد منغیت، پس از ورود روسها در گام نخست به رقابت با آنها پرداخت اما به دلیل ناکارآمدی، در نهایت به شیوه قهری و تحمیلی غلبه نظام جدید عرفی به سبک روسی راپذیرفت.

دیوان قضا, فرارود, روسیه, محاکم شرع و عرف