محسن مومنی - استادیار گروه تاریخ دانشگاه ارومیه
محسن مرسلپور - دانشیار تاریخ و عضو هیات علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان

مرگ سنجر تفرق قدرت و قلمرو را در خراسان در پی داشت. موید آی­­ابه از قدرتمندترین سرداران سلطان سنجر بود که در تحولات اواخر زندگی سلطان نقش برجسته­ای داشت. وی در دوره­ی اسارت سنجر تلاش نمود در کنار مقابله با غزها، جایگاه مناسبی را به عنوان یکی از مدعیان قدرت به دست آورد. تکاپوهای موید معارض با گسترش­طلبی خوارزمشاهیان، غوریان و سلجوقیان عراق بود. پژوهش حاضر با روش و رویکرد توصیفی-تحلیلی و با بهره­گیری از منابع دست اول به دنبال بررسی این موضوع است که چرا ملوک نیشابور موفق نشدند از خلاء قدرت ناشی از مرگ سنجر برای تثبیت حاکمیت خود استفاده نمایند؟ یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد موید آی­­ابه فاقد مشروعیت لازم برای حکومت بر خراسان بود و قدرت فزاینده خوارزمشاهیان عامل اصلی در عدم موفقیت ملوک نیشابور بوده است. موید و جانشینانش موفق نگردیدند قلمرو و حاکمیت مستقلی برای خود ایجاد نمایند و تنها توانستند ویرانگری­های غزها را کاهش دهند؛ هرچند بعدها قربانی قدرت رو به تزاید خوارزمشاهیان شدند. به نظر می­رسد تحولات این دوره را بتوان به عنوان پیشینه­ای برای حملات ویرانگر مغول و وادادگی فرهنگی شرق ایران طی قرن بعد در نظر گرفت.

خراسان, نیشابور, سلطان سنجر, موید آی ابه, طغانشاه