سیده مهسا موسوی - کارشناس ارشد معماری اسلامی دانشگاه بین المللی امام رضا - مشهد - ایران
مهدی حمزه نژاد - استادیار گروه معماری- دانشگاه علم و صنعت

مسجد پیامبر(ص) الگوی اولیه معماری مساجد، ترکیب ساده ای از فضای باز و نیمه باز بود که در ایران پیش از همه در مساجد خراسان رایج گشت و تداوم یافت. مساجد خراسان در دو دوره سبک خراسانی و سبک آذری الگوی معماری مساجد ایران بوده اند و در هر دو دوره فضای باز و نیمه باز نقش اصلی را در الگوی مساجد داشته اند. ازآنجاکه تحقق بومی این الگو در منطقه خراسان دارای تنوع قابل توجهی است، الگوشناسی دقیق و خلاق این نمونه ها برای هر نوع تداوم هویتی از اهمیت بالایی برخوردار است. در این جریان الگوهای معماری مساجد که تحت تاثیر رویدادهای بومی، اقلیمی، فرهنگی و مذهبی هستند، مطالعه می شوند. همچنین لازم است روند این تغییر و تحولات مورد بررسی قرار گیرد. برای رسیدن به الگوی مناسب در جهت طراحی مساجد معاصر، شناخت دقیق این الگوهای سنتی و بومی ضروری است. از این رو کلیه مساجد ثبت شده در میراث فرهنگی در منطقه خراسان بزرگ فارغ از مرزبندی های شمالی، جنوبی و رضوی به عنوان نمونه های مورد مطالعه انتخاب شده اند. پژوهش پیش رو به روش تفسیری تاریخی است که هدف آن، گونه­شناسی مساجد این منطقه بر اساس اجزای فضایی همچون فضای باز و نیمه باز و فرم کالبدی-فضایی وابسته به آن است. بر این اساس مساجد بر مبنای دارا بودن و نبودن فضای باز به دو گونه مساجد صحن­دار و بی­صحن دسته بندی می شوند. مساجد صحن­دار نیز خود به سه دسته تقسیم می شوند که عبارت اند از مسجد صحن­دار با کشیدگی صحن در راستای قبله، مسجد صحن­دار با کشیدگی صحن عمود برجهت قبله و مساجدی با صحن مربع شکل. همچنین هرکدام از این سه گونه خود به زیرگونه هایی تقسیم شده و به ترتیب از ساده ترین و بنیادی ترین الگو تا پیچیده ترین آن ها، به تفکیک و بر اساس نوع ترکیب اجزای کالبدیشان معرفی می شوند و همچنین رابطه هرگونه با گونه های ساده تر پیش از خود نشان داده خواهد شد.

مساجد تاریخی خراسان, گونه شناسی مسجد, صحن, ایوان