سید خلیل حبیبی - دانشجوی دکتری، گروه باستان شناسی،دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، ایران
مرتضی حصاری - دانشیار، گروه باستان شناسی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، ایران

تمدن خراسان بزرگ در نیمه دوم هزاره سوم قبل از میلاد شکل گرفت و تا نیمه دوم هزاره دوم قبل از میلاد ادامه داشت. نخستین بار آثار تمدن خراسان بزرگ از محوطه ­هایی که در دلتاهای رسوبی بلخ و مرو قرار دارند، به دست آمد و باستان ­شناسان آن را مجموعه باستان شناختی بلخی-مروی نام نهادند و معتقدند این تمدن نخستین­ بار در آنجا شکل گرفته است، اما برخی از پژوهشگران منشا این تمدن را در خراسان ایران می دانند. هدف اصلی این پژوهش مشخص نمودن بقایای تمدن خراسان بزرگ در حوضه آبریز کشف ­رود و روابط فرهنگی بین این حوضه آبریز، جنوب ترکمنستان و منطقه  بلخ و رودخانه جیحون است. روش پژوهش در این مطالعه با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با­ تکیه به اطلاعات کتابخانه­ ای و میدانی است. بر اساس بررسی ­ها و کاوش های صورت گرفته، یافته ­های این تمدن در یک گستره وسیع جغرافیایی در حوضه آبریز کشف ­رود، شمال رشته کوه های هزارمسجد (کپه ­داغ)، جنوب­ و جنوب­ شرق ترکمنستان، شمال افغانستان، جنوب رشته کوه های شاه­ جهان و بینالود (در شهرهای جاجرم، سبزوار و نیشابور)، خراسان جنوبی در درمیان، فردوس و طبس به دست آمده است. آثار تمدن خراسان بزرگ در حوضه آبریز کشف­ رود از هشت محوطه به دست آمد. این موضوع نشان می­دهد که این حوضه آبریز قابلیت خوبی برای جذب گروه های انسانی در این دوره داشته است. بر اساس مطالعات صورت گرفته بر روی سفال ها و محوطه­ های حوضه کشف ­رود به این مهم پی برده شد که سنت سفالگری تمدن خراسان بزرگ در ابتدا در منطقه مرو در کشور ترکمنستان شکل گرفت و از آنجا به منطقه بلخ در شمال­ افغانستان، جنوب ازبکستان و به سوی این حوضه آبریز انتشار یافته است.

تمدن خراسان بزرگ, حوضه کشف رود, دشت مشهد, مجموعه باستان شناختی باختر-مرو, عصر مفرغ میانی, عصر مفرغ جدید