مصطفی عرب عامری - دانش آموخته دکتری، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، ایران

با تاسیس سلسله شیبانیان (۱۰۰۷-۹۰۶ق/ ۱۵۹۹-۱۵۰۰م) در بخارا، مدرسه به عنوان محوری­ ترین رکن نظام تعلیم و تربیت اسلامی و همچنین به مثابه رکنی مهم در تربیت علما و نخبگان جامعه که از پیشینه درخشانی در ماوراء­النهر برخوردار بود، موردتوجه و حمایت خوانین اوزبک قرار گرفت. این حمایت صرفا از جانب شیبانیان انجام نشد، از سوی حکومت­های اشترخانی (۱۲۰۰-۱۰۰۷ق/ ۱۷۸۵-۱۵۹۹م) و منغیت (۱۳۳۹-۱۲۰۰ق/ ۱۹۲۰-۱۷۸۵م)، که متعاقبا در این منطقه به قدرت رسیدند با شدت و ضعف دنبال شد. پژوهش حاضر در نظر دارد با استفاده از منابع تاریخی و آرشیوی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به این پرسش پاسخ دهد که کارکرد اجتماعی مدرسه در بخارا در سده ­های ۱۰ تا ۱۴ق چه بوده است؟ دستاوردهای پژوهش­ روشن می­سازد که طلاب علوم دینی که از اطراف و اکناف برای گذراندن دوره تحصیلات تکمیلی به بخارا می­ آمدند، پس از طی دوره تحصیل در بخش­های مختلف اجتماعی و در مناصب مهمی چون صدر، شیخ الاسلام، قاضی کلان، امام جمعه و غیره منصوب و از این طریق علاوه بر رفع و رجوع امور اجتماعی، در هدایت و اثربخشی بر طبقات عامه جامعه تاثیرگذار بودند. جهت­ دهی نخبگان در جامعه بخارا به سمتی بود که مطامع نظام حاکم را تامین می­ نمود و حاکم اوزبک با انتصاب عالمان تربیت یافته در مدارس به مناصب مهم اجتماعی، درصدد تبلیغ و پیاده سازی ایدئولوژی نظام حاکم به دست این نخبگان بود.

بخارا, عالمان دینی, کارکرد اجتماعی, مدرسه