محمود کارگر - مربی گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

تزیینات آجری به تدریج از سده های اول اسلامی رایج و در دوره سلجوقی (۵۹۰-۴۲۹ ق) به شکوفایی رسید و در ادامه تا عصر حاضر در تلفیق با کاشی و دیگر مصالح بومی زینت بخش بناهای مذهبی و سایر بناهای معماری ایران بوده است. ازجمله آثار معماری برجای مانده از اوایل سده هشتم هجری، می توان به برج علی آباد کشمر واقع در خراسان رضوی اشاره داشت که با بهره گیری از انواع تزیینات آجری و کاشی در منطقه کویری ایران قرار دارد. از ویژگی های شاخص این بنا، غنای طرح ها و فرم های تزیینی بر بدنه بیرونی و داخلی، دیواره ها، سقف ها و همگنی سازه و تزیینات است. در این پژوهش، جمع آوری داده‎ها از طریق مطالعات کتابخانه ای، به ویژه مطالعات میدانی و بر روش توصیفی- تحلیلی استوار است که در آن تزیینات آجری و کاشی کاری این برج باهدف معرفی بنا ، شناسایی انواع تزیینات آجری، کاشی و گچبری، انواع چیدمان آجر طبقه بندی و انواع طرح های گل انداز موردمطالعه قرارگرفته است. یافته ها نشان می دهد که ساختار و گونه معماری برج کشمر با الگوبرداری عناصر متنوع معماری از برج های قبل از خود و ترکیب این عناصر ساخته شده و نمونه تکامل یافته این گونه بناها در اوایل قرن هشتم هجری قمری است. بخش عمده تزیینات سطح بیرونی بنا چیدمانی از رگ­چین های آجری، تلفیق آجر و کاشی در انواع گل اندازهای متنوع نه، هفت، پنج و سه رجی بر روی قاب های دوازده ضلع، یال های نیم استوانه ای و منشور با قاعده مثلث است. سردر ورودی، طاق نماها، ستونچه ها و پایه کلاهک مخروطی با انواع رگ چین ها، خفته راسته، خفته راسته کلوک­بند و کلوک­بند زوج تزیین گردیده و تمامی سطوح داخلی بنا گچبری و مقرنس کاری است. کاشی های مورد استفاده از نوع نقش دار اسلیمی و ختایی با رنگ های فیروزه ای و لاجورد می باشد.

برج علی آباد کشمر, تزیینات آجری, کاشی کاری, معماری ایلخانی