احمد حیدری - استادیار، گروه هنر و معماری، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران

برخی از عناصر معماری بومی ممکن است به دلایل مختلف، ازجمله عملکرد، آسایش و القای حس تعلق به مکان، در معماری تداوم داشته و گاه توسعه یافته و از یک عنصر معماری بومی (مثل حیاط مرکزی یا ایوان) به یک مولفه معماری سنتی تبدیل گردد. در ایران سازه­ های مسکونی سنتی به طورمعمول به دو بخش، اندرونی که بخش خصوصی بوده و بخش بیرونی که محل پذیرایی از میهمان یا افراد بیگانه بوده تقسیم می ­شده­ است. هدف از این پژوهش، شناسایی سیر تحول دو عنصر اتاق مرکزی و دالان پیرامون آن در معماری بومی خراسان و نقش و تاثیر این عناصر در پیدایش اندرونی و بیرونی در خانه ایرانی است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و داده ­ها از طریق منابع کتابخانه ­ای جمع ­آوری و مورد تطبیق و تحلیل قرار گرفته ­اند. برای دستیابی به هدف پژوهش تلاش گردید نقشه­­ بناهای پیش از اسلام با توجه به تقدم و تاخر زمانی موردمطالعه قرار گیرند. نتایج این پژوهش نشان می ­دهد که دو عنصر دالان و اتاق مرکزی از مولفه های معماری بومی خراسان از هزاره دوم پیش ­از میلاد بوده و پس از دوره هخامنشی با ایوان ستون دار از مولفه های معماری بومی مناطق غرب و شمال غربی ایران ترکیب شده و تشکیل پلان آیادانا را می­ دهند. عنصر دالان نقش مهمی در درون گرایی بناهای ایرانی به خصوص ناحیه خراسان داشته و عاملی مهم در پیدایش اندرونی در خانه ایرانی بوده است. دالان با ورود اسلام در معماری ایرانی حذف می ­گردد، اما پس از اسلام به مثابه یک نوستالژی در نظام حرکتی خانه ایرانی (همانند غلام­گردش یا مردگرد) برجای می­ ماند.

اتاق مرکزی, دالان, معماری بومی خراسان, اندرونی, بیرونی