محمد غلامعلی فلاح - گروه مستندنگاری و مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
محمد صادق توسلی رجایی - دانش آموخته دانشگاه شهید بهشتی

خیابان مشهد (شامل دو پاره بالاخیابان و پایین خیابان) یکی از کهن ترین خیابان های شهری ایران است که از روزگار صفویان و در پی اقدامات شاه عباس در شهر مشهد پدید آمد. این خیابان در سال های پس از روزگار صفویان به مرور تغییراتی را از سر گذراند؛ اما از پی تلاش برای مدرن سازی شهرها و همخوان کردن آنها با نیازهای عصر جدید در دوره پهلوی اول بود که روند دگرگونی این خیابان شتاب بیشتری یافت و بسیاری از کیفیات تاریخی آن از دست رفت. مقاله حاضر تلاشی است برای بازنمایی مسیر دگرگونی کالبدی خیابان مشهد در دوره پهلوی اول. این تحقیق در شمار تحقیق های تاریخی و مهمترین منبع آن اسناد تاریخی و منابع مکتوب است؛ از این رو این تحقیق با ترکیب روش های توصیفی و تفسیری ذیل راهبرد تاریخی سامان یافته است. همچنین ابزار اصلی در این تحقیق سندپژوهی و مطالعه کتابخانه ای است. این تحقیق نشان می دهد که تحولات کالبدی خیابان مشهد در دوره پهلوی اول قابل تقسیم به برهه هایی زمانی و قلمروهایی مکانی است. در نیمه نخست پهلوی اول شتاب نوسازی کالبدی زیاد و گستره آن وسیع، اما کمابیش به همان شیوه گذشته بود؛ اما در نیمه دوم با تثبیت صورت عمومی جداره های خیابان شاهد نوسازی خیابان با مصالح و روش های روزآمد هستیم. در برهه نخست برنامه نوسازی ثلث شرقی بالاخیابان همگام با پایین خیابان پیش می رفت؛ اما در برهه دوم سرعت توسعه ثلث شرقی و میانی بالاخیابان فزونی یافت. ثلث غربی بالاخیابان نیز که بیش ترین فاصله را از حرم رضوی و مرکز شهر داشت، در آخر صف تحولات کالبدی ایستاد.

خیابان مشهد, بالاخیابان, پایین خیابان, دوره پهلوی اول