مصطفی نقیبی جوشانی - دانشجو دکتری فلسفه اسلامی دانشگاه باقر العلوم علیه السلام

در قرآن کریم و روایات ما، علاوه بر حشر و معاد انسان ها، به حشر حیوانات و سایر موجودات تصریح شده است. حکماء اسلامی در باب ارائه تقریر عقلی از معاد موجودات عموما به مشکل برخورده اند که ریشه در مبانی آنها در این زمینه دارد؛ و اما علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیات مختلفی از حشر و معاد همه موجودات سخن به میان آورده است و این حشر و معاد را بر پایه فهم و شعور عمومی استوار ساخته است، به این صورت که از طرفی با توجه به آیات مختلفی از قرآن کریم بر وجود علم و شعور در همه موجودات اذعان کرده است، و از طرف دیگر ملاک حشر و معاد را وجود علم و شعور در یک موجود می داند؛ آنگاه چنین نتیجه می گیرند که هر موجودی که بهره ای از علم و شعور داشته باشد، حشر و معاد هم خواهد داشت، و از آنجایی که همه موجودات بهره ای از علم و شعور دارند، پس همه آنها حشر و معاد دارند.

فهم و شعور، معاد، موجودات، شعور موجودات