حسنعلی پورمند - دانشیار، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس
مرضیه حکیم جوادی - دانشجوی کارشناسی ارشد، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس

این مقاله در نظر دارد چرایی و چگونگی تاثیرگذاری «تمثیل» در عرفان اسلامی از دیدگاه عبدالرحمان جامی بر نگاره های ترسیم شده سلامان و ابسال هفت اورنگ ابراهیم میرزا را مورد بررسی قراردهد. هنر در اندیشه عرفانی وسیله ای است برای تبیین معنا و عارف برای بیان آنچه گفتنی نیست و جز به واسطه شهود حاصل نمی شود، از زبان تمثیل بهره می برد. جامی در هفت اورنگ اشعاری دارد که در عناوین آن ها مستقیما به واژه تمثیل اشاره کرده است. به علت روابط بین عرفا و هنرمندان و تبادل آراء و اندیشه ها درمیان ایشان، همچنین اهمیت تمثیل در هنر و عرفان اسلامی، شاید بتوان با اندکی مداقه و باریک بینی به شواهد مستتر درک نگارگر از معنای تمثیل وقوف یافت و به بازگو نمودن چگونگی استفاده آن در نگاره یادشده پرداخت. پرسش های این مطالعه عبارت اند از: نقش و نشانه کاربرد تمثیل در ترسیم نگاره سلامان و ابسال چیست؟ تمثیل در اندیشه جامی، به عنوان شاعر و آفریننده اثر سلامان و ابسال، چه جایگاهی دارد؟ چه مولفه هایی در نگاره سلامان و ابسال تمثیلی بودن اثر و ارتباط آن با اصل داستان را تبیین می کند؟ فرض مقاله حاضر بر این است که ابراهیم میرزا، نگارگر اثر یادشده، با آگاهی به اندیشه تمثیلی نهفته در داستان منظوم سلامان و ابسال و با بهره گیری از مولفه های آن، دست به کار ترسیم و تصویرپردازی شده است. پیش ازاین، در باب مسئله تمثیل، کتاب ها و مقالاتی به طبع رسیده است که بیشتر به بررسی تمثیل در ادبیات و منطق پرداخته اند؛ و کمتر به دنبال بازیابی و پیگیری تاثیر آن در هنرهای تجسمی، ازجمله نگارگری ایرانی-اسلامی، بوده اند. در اینجا سعی شده است تا با لحاظ کردن تمام یافته ها و گفته های پیشین به بررسی اختصاصی یک نگاره پرداخته، و تاثیر اندیشه مزبور در این اثر ارزیابی شود.

تمثیل, جامی, عرفان اسلامی, هنراسلامی, نگارگری, ادبیات