نیلوفر جلوه گر - گروه اصلاح نباتات، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
سید مهدی میری - گروه باغبانی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
خداداد مصطفوی - گروه اصلاح نباتات، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
عبداله محمدی - گروه اصلاح نباتات، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

جنس Lepidium از تیره کلم سانان دارای ۱۶ گونه در ایران می باشد و معروفترین گونه آن شاهی یا ترتیزک (L. sativum) است که به عنوان سبزی یا گیاه دارویی مورد استفاده قرار می گیرد. هدف از این مطالعه بررسی کمی و کیفی اسانس بذر هفت جمعیت شاهی جمع آوری شده از مناطق مختلف اقلیمی ایران است. اسانس گیری به روش تقطیر با آب و طرح کلونجر انجام شد و برای شناسایی و تعیین درصد کمی ترکیب های اسانس از دستگاه گاز کروماتوگرافی-طیف سنج جرمی (GC-MS) استفاده گردید. اصلی ترین ترکیب های تشکیل دهنده اسانس بذرها، منوترپن های ۸،۱-سینئول (۵/۴۴ درصد)، آلفا-ترپینیل استات (۹/۱۳ درصد) و آلفا-پینن (۷/۷ درصد) بودند. جمعیت های کرج، کرمان و قزوین به ترتیب بیشترین مقادیر ۸،۱-سینئول، آلفا-ترپینیل استات و آلفا-پینن را به خود اختصاص دادند. نتایج تجزیه خوشه ای بر اساس ترکیبات شیمیایی اسانس بذر شاهی به روش نزدیک ترین همسایه نشان داد که هفت جمعیت مورد مطالعه در دو گروه قرار گرفتند که این گروه بندی با مختصات جغرافیایی مناطق مطابقت نداشت. در گروه اول جمعیت های کرمان، قزوین، شهریار و تبریز و در گروه دوم جمعیت های شیراز، همدان و کرج که بیشترین میزان ۸،۱-سینئول و کمترین مقادیر آلفا-ترپینیل استات و ۱۰،۷-هگزا دکا دی انوئیک اسید، متیل استر را داشتند قرار گرفتند. بر اساس نتایج نمودار بای-پلات تجزیه به مولفه های اصلی، جمعیت کرج که دارای کمترین مقادیر مولفه های اول و دوم بود در گروهی متمایز قرار گرفت. بین ترکیب های اصلی اسانس با مختصات جغرافیایی و شرایط آب و هوایی محل جمع آوری همبستگی معنی داری مشاهده نشد.

اسانس، بذر، جمعیت شاهی، کروماتوگرافی-طیف سنج جرمی، گیاهان دارویی، متابولیت های ثانویه، منوترپن