عباس پناهی - پژوهشگرپژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان
علی رفیعی - استادیار پژوهشکده گیلان شناسی دانشگاه گیلان
بیژن عباسی - پژوهشگر گیلان شناسی دانشگاه گیلان

جامعه ی ایران در طول تاریخ به دلیل برخورداری از اقلیم های متنوع همواره از نظر اقتصادی، نه تنها سرزمینی خودکفا بوده است، بلکه سایر سرزمین های همجوار را از نظر اقتصادی بهره مند می کرد. اما با شروع رشد تجاری و سپس صنعتی غرب، اقتصاد سنتی ایران نتوانست در برابر اقتصاد تجاری و صنعتی اروپاییان مقاومت نماید. در نتیجه از دوره های میانی عصر قاجار، اقتصاد ایران ناچار در برابر کالا های صنعتی غرب سر فرو آورد و تجار ایرانی تبدیل به دلال و واسطه کالای غربی های شدند. علاوه بر ضعف بنیادین سیستم اقتصادی و کشاورزی در برابر کالا های صنعتی غرب، ناتوانی نظام سیاسی، استبداد، وابستگی حکام عصر قاجار و معاهده های سنگین سیاسی و اقتصادی شاهان قاجار که نتیجه ی بیخبری آنان از اوضاع سیاسی و اقتصادی دنیا بود، بر ضعف نظام اقتصادی ایران و محصولات صنایع دستی ایران افزوده گشت. به گزارش جهانگردان اروپایی حتی تا اواسط سده ی نوزدهم میلادی برخی از شهر های مرکزی ایران که از صنایع نساجی پر رونقی برخوردار بودند، همچنان فعال بودند، اما با گسترش نفوذ استعماری انگلستان و روسیه از نیمه ی دوم سده نوزدهم صنایع ایرانی نتوانستد در برابر کالا های صنعتی غرب دوام آورده و در نهایت شکست اقتصادی را پذیرفتند. با وجود شکست سنگین اقتصادی، در دو برهه از تاریخ، دو مقاومت در برابر غرب از سوی گروهی از ایرانیان صورت گرفت. دوره ی نخست که اندکی پیش از انقلاب مشروطه رخ داد، علما و روحانیون با درک خطر از بین رفتن اقتصاد ملی و استقلال سیاسی کشور با کمک تجار و بازرگانان معتمد «کمپانی اسلامیه» در مناطق مرکزی ایران- اصفهان- با هدف مقابله با کالا های اروپایی تاسیس کردند. این اقام سیاسی و اقتصادی در نهایت گام های بزرگی برای مقابله با استعمار بود. هر چند حکومت قاجار کارشکنی های زیادی علیه آنها انجام دادند. دوره ی دومِ اقتصاد مقاومتی ایران هم زمان با جنبش ملی شدن صنعت نفت بود. پس از ملی شدن صنعت نفت نه تنها انگلستان بلکه تمامی کشور های غربی برای به زانو درآوردن مقاومت ایرانیان در برابرخود و بازگشت جامعه ی ایران به دوره استعماری با تحریم خرید نفت ایران، مانع از فروش نفت ایران شدند، اما دولت مصدق با تدابیر ویژه اقتصادی و همکاری بازار و تجار بزرگ نه تنها منابع مالی ناشی از فروش نفت از طریق سیاست های اقتصادی و تکیه بر صنایع و محصولات کشاورزی تامین شد، بلکه فشار تحریم مانع توسعه ی ساسی و اقتصادی در ایران نشد و در نهایت دولت ایران برای نخستین بار در تاریخ استعمار و عصر نفت، بدون اتکا بر آن منابع مالی خود را جهت اداره ی کشور تامین نمود.در مقاله حاضر پژوهشگران قصد دارند تا با رویکردی تاریخی، خاستگاه و پیشینه ی اقتصاد مقاومتی را در تاریخ معاصر مورد بررسی قرار داده و نتایج حاصل از این سیاست را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهند.هدف از انجام این تحقیق بازگویی و واکاوی سیاست های اقتصادی آن دوره از تاریخ اقتصادی ایران که در نهایت به شکستن سد تحریم های اروپاییان بود، می باشد.مهمترین پرسش کلیدی پژوهش حاضر چنین است. چه عواملی موجب ایجاد شکل گیری سیاست اقتصادِ مقاومتی در عصر قاجار و ملی شدن صنعت نفت از سوی علما و دولت مصدق گشت؟ بر اساس پرسش حاضر می توان این فرضیه را مطرح کرد؛ فشار های اقتصادی و سیاسی که با هدف استعمار ایران از سوی دولت های غربی بود، منجر به انتخاب این سیاست اقتصادی از سوی ایرانیان گشت.

ایران، اروپاییان،کمپانی اسلامیه،عصر قاجار،نهضت ملی شدن نفت،اقتصاد مقاومتی