محمداسحاق برهانی - دانشگاه المصطفی العالمیه
محمد جواد زاهدی - دانشگاه المصطفی العاللمیه

حجیت یا عدم حجیت ظواهر یکی از مباحث مهم در علم اصول است. محل جریان این بحث، ادله ی شرعی لفظی است و در ادله ی عقلی، اجماع، سیره، شهرت و دیگر دلایلی که از آن ها به عنوان دلیل لبی یا غیرلفظی یاد می گردند و ربطی به الفاظ ندارند، جاری نمی شود. در بحث حجیت ظواهر پس از مباحث مقدماتی، سه نظریه مهم مطرح است. صاحب قوانین باور دارد که ظواهر تنها برای کسانی حجت است که مورد خطاب قرارگرفته باشند؛ اما کسانی که مورد خطاب نیستند به دلیل این که از قرائن گفتاری و رفتاری آگاهی ندارند، ظواهر کلام برای آنان حجت نیست. مهم ترین دلیل ایشان بر این دیدگاه این است که مورد خطاب بودن خود با قرائنی همراه است که اگر کسی مورد خطاب نباشد، یقینا از آن قرائن آگاهی ندارد. براین اساس ، تنها کسی یا کسانی که مورد خطاب یک سخن هستند، ظواهر آن کلام برایشان حجت است و دیگر آن که مورد خطاب قرار نگرفته اند، ظواهر کلام برای آنان حجتیت ندارد. جمعی از اخباریان، میان ظواهر روایات و ظواهر قرآن، فرق قائل شده اند؛ به گونه ای که ظواهر روایات را حجت و ظواهر قرآن را غیر حجت دانسته اند. مهم ترین دلیل آن ها بر این دیدگاه این است که قرآن از یک مقام بسیار عالی صادرشده که فهم کلام او برای هرکس جز معصومان، ممکن نیست؛ لذا فهم قرآن تنها در پرتو روایات معصومان قابل تفسیر است و از ظاهر قرآن کسی چیزی را نمی تواند صید کند و درنتیجه با ظواهر آیات قرآن نمی توان بر اثبات یا نفی چیزی استدلال کرد. دیدگاه سوم، نظر مشهور علمای اصول است که معتقدند ظواهر به طور مطلق حجت است و فرقی میان ظواهر آیات قرآن و ظواهر روایات و هم چنین افهام به خطاب و غیر افهام به خطاب نیست. دلیل نظر مشهور این است که حجیت ظواهر را هم سیره ی عقلائیه و نیز سیره ی متشرعه، تایید می کنند. سیره عقلا که مورد تایید شارع قرارگرفته است، درباره ظواهر، حجیت آن است. سیره ی متشرعه که برخاسته از دیدگاه شرع است، نیز حجیت ظواهر را تایید می کند. از سوی دیگر شارع با کلام عادی با مردم سخن گفته است و ازاین جهت میان کلام شارع و مردم عادی تفاوتی وجود ندارد. در میان عرف، مردم به ظاهر سخنان هم دیگر استناد و استدلال می کنند و این امر در سخنان شارع نیز جریان دارد.

کلیدواژه ها: ظاهر, حجیت, اخباریان, مشهور, صاحب قوانین