مجتبی سلطانی احمدی - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
مصطفی گوهری فخرآباد - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
داود فتح الهی - دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ تشیع، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

عباسیان به مانند نیای خود عباس، عموی پیامبر، تا پیش از پیروزی نهضتشان، شیعه و جزء موالیان اهل­بیت بودند، اما پس از دستیابی به قدرت با کنار زدن علویان و در نتیجه مواجه شدن با شورش­های آنان موضع پیشین خود را ترک گفتند و هم­نوا با اکثریت، علی (ع) و خاندانش را در مقامی فروتر از خلفای نخستین نشاندند و به تسنن گرویدند. تقریبا مواضع خلفای عصر اول عباسی دراین­باره یکسان است و تنها استثنا در این­ میان مامون (حک. ۱۹۸- ۲۱۸ق) است. ازاین­رو این پژوهش در پی پاسخ بدین سوال است که مامون چه موضعی نسبت به علی (ع) گرفت و دلایل اتخاذ این موضع چه بود؟بر اساس یافته­های این پژوهش مامون معتقد به حقانیت امام علی (ع) برای خلافت پس از پیامبر بود و او را بر دیگر صحابه برتری می­بخشید و اعتقاد به وصایت ایشان داشت، اما شیعیان به سبب مسئولیت او در شهادت امام رضا (ع) کمتر به این موضوع علاقه نشان داده­اند و یا درصدد انکار آن برآمده­اند. مامون تلاش گسترده­ای برای اعتلای نام و یاد امام علی (ع) صورت داد؛ ازاین­رو می­توان مامون را معتقد و محب اهل­بیت و شخص علی (ع) دانست؛ هرچند که او برای بقای حکومت خود در موقع لزوم دست به اقدامات متفاوتی نسبت به علویان می­زد؛ ازجمله ولیعهد کردن امام رضا (ع) و سپس به شهادت رساندن ایشان. به نظر می­رسد معتزلی بودن مامون در کنار تاثیر اطرافیانش ازجمله معلم شیعی او کسایی نقش اصلی را در بروز این علایق شیعی داشته­اند.

تشیع مامون, امام علی (ع), عباسیان, علویان