واکاوی عوامل موثر در بروز جرم در منابع طبیعی با استفاده از روش تحلیل مضمون

مقدمه و هدف: منابع طبیعی از ارکان جدایی­ناپذیر زندگی انسان­ها به­شمار می­روند. امروزه عرصه­های منابع طبیعی در برنامه­های توسعه در کشورهای مختلف یکی از ارکان اصلی در فرایند توسعه پایدار محسوب می­شوند. امروزه تخریب منابع طبیعی و بهره­برداری بی­رویه از این منابع، ازجمله مهم­ترین چالش­های پیش روی برنامه­های توسعه است، به­گونه­ای که بسیاری از سکونتگاه­های انسانی در اثر بروز این چالش­ها، به سمت ناپایداری پیش می­روند. براساس پژوهش­ انجام­شده ۸۷ درصد از عوامل تخریب در منابع طبیعی کشور، انسانی و تنها ۱۳ درصد عوامل طبیعی است. استان گلستان با مساحت ۲۰۳۶۷ کیلومتر مربع در شمال ایران قرار دارد. بررسی­های انجام شده حاکی از تخریب بوم­سازگان­های منابع طبیعی در داخل استان است. حجم بالای بروز جرایم در منابع طبیعی استان گلستان و تخریب گسترده آن، ضرورت بررسی دقیق دلایل بروز جرایم مرتبط با منابع طبیعی و راهکارهای جلوگیری از آنها را بیش از پیش نمایان می­سازد تا ضمن اصلاح و برطرف کردن دلایل، زمینه بهبود وضعیت مدیریت منابع طبیعی در استان گلستان فراهم شود. تاکنون بررسی­های محدودی در زمینه دلایل بروز جرم در منابع طبیعی انجام شده است، اما تحقیق کیفی حاضر در تلاش است برای نخستین بار براساس روش تحلیل مضمون به بررسی دلایل بروز جرم در منابع طبیعی بپردازد.مواد و روش­ها: این پژوهش کیفی و کاربردی بوده و با رویکرد تحلیل موضوعی انجام شده است. انجام مصاحبه­ها در بازه زمانی مهرماه تا اسفندماه ۱۴۰۱ انجام شد. مشارکت­کننده­ها در این پژوهش کارشناسان یگان حفاظت و مدیران ادارات منابع طبیعی شهرستان­های رامیان، کلاله و گالیکش واقع در شرق استان گلستان بودند. براساس اصل اشباع نظری با تعداد ۲۱ نفر مصاحبه انجام شد. در مجموع حدود ۲۷ صفحه متن مصاحبه به­دست آمد. این حجم از مطالب حدود شش هزار کلمه برای تحلیل داده­های مرتبط با مولفه­های جمع­آوری اطلاعات فراهم کرد. به­منظور دستیابی به هدف اصلی پژوهش، از فرآیند تحلیل محتوای سه مرحله ای کینگ و همکاران (۲۰۱۸) برای بررسی چالش های مرتبط با وقوع جرم در منابع طبیعی استفاده شد. در مرحله اول برای انجام کدگذاری باز، محتوای تمامی مصاحبه­ها پیاده­سازی و سپس کدگذاری باز آنها انجام شد. در این مرحله ۱۵۴ کد اولیه با قوی­ترین قدرت مفهومی از متن مصاحبه استخراج شد. در مرحله بعد با شناسایی شباهت­ها و تفاوت­ها، ۲۱ زیرمضمون شناسایی شد. سپس مضامین فرعی که بیشترین شباهت معنایی و مفهومی را نشان می دادند در کنار یکدیگر قرار گرفتند و مضامین سازمان دهنده (اصلی) شمارش شدند. در نهایت برای ترسیم شماتیک شبکه از نرم­افزار MAXQDA۲۰ استفاده شد.یافته­­ها: بر اساس نتایج این پژوهش، عوامل موثر بر وقوع جرم را می توان در دو موضوع کلی بررسی کرد: عوامل فرابخشی شامل سه موضوع فرعی «عوامل حقوقی»، «عوامل اقتصادی» و «عوامل اجتماعی و فرهنگی، و عوامل بخشی». در میان مقوله های تبیین کننده عوامل قانونی وقوع جرم، زیرمجموعه «حجم بالای پرونده های قضایی و مراحل طولانی قضایی» با ۱۴ تکرار برجسته است که بیشترین استناد را در بین عوامل هشت­گانه به خود اختصاص داده است. زیرمجموعه­های «عدم برخورد قاطع با متخلفان و «عدم قوانین و مقررات قانونی (نقص و به روز نبودن قوانین)» به­ترتیب دارای ۹ و ۷ تکرار هستند. همچنین از جمله عوامل اقتصادی وقوع جرم، مقوله «فقر زندگی و شکنندگی اقتصاد خانوار» با ۱۴ تکرار بیشترین استناد را دارد و زیرمضمون­های «بیکاری» و «وجود تقاضای بازار بدون پیش­بینی قانونی» به ترتیب با ۶ و ۵ تکرار دنبال می­شوند. سومین موضوع که عوامل فرابخشی وقوع جرم را تبیین می­کند، موضوع فرهنگی-اجتماعی موثر بر وقوع جرم است که از دو زیرمجموعه «فشار سیاسی و برداشت نادرست مسئولان نسبت به مسائل علمی مرتبط با حفاظت از منابع طبیعی» و «عدم آگاهی فرهنگی زیست محیطی» تشکیل شده است. در این میان، مقوله «فشار سیاسی و برداشت نادرست مسئولان از مسائل علمی مرتبط با حفاظت از منابع طبیعی» با ۱۱ مورد بیشترین تکرار را دارد. بررسی عوامل درون سازمانی موثر بر وقوع جرم نشان داد که زیرمجموعه­های «نیروی انسانی ناکافی برای حفاظت» و «عدم حمایت قانونی از نیروهای حفاظتی» به ترتیب با ۱۵ و ۱۲ تکرار مهم­ترین هستند.نتیجه­­گیری کلی: کنترل جرایم و ناهنجاری­های اجتماعی در حوزه منابع طبیعی و اراضی ملی نیازمند سیاست­گذاری مناسب در هر یک از مراحل تقنینی، اجرایی و قضایی است. بررسی نتایج مصاحبه با کارشناسان و مدیران منابع طبیعی شهرستان های شرق استان گلستان نشان می دهد که وقوع جرایم مرتبط با منابع طبیعی و برخورد با آن چالش های زیادی وجود دارد. این چالش­ها نیازمند شناسایی راه­حل­هایی است که در حال حاضر در دست بررسی است.

Keywords:

جرم , منابع طبیعی , استان گلستان , تحلیل مضمون