ارزیابی مقاومت به شته ریشه برخی ارقام مختلف چغندرقند و تاثیر آن بر عملکرد کمی و کیفی آنها

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: حدود ۳۰ درصد شکر مورد نیاز جهان، توسط زراعت چغندرقند و مابقی آن از نیشکر تامین می‎گردد. عوامل زنده متعددی از جمله آفات، بیماری‎ها و علف‎های هرز موجب کاهش تولید و بروز خسارت در مزارع چغندرقند می‎گردند. برای رساندن تولید زراعت چغندرقند به پتانسیل واقعی خود و حفظ آن در این سطح، ضرورت دارد تا ضمن شناسایی عوامل تنش‎زای زنده، نقش هریک از آن‎ها در کاهش محصول تعیین و روش‎های مدیریت و کنترل آن‎ها بررسی و مشخص شوند. از جمله آفات چغندرقند، شته ریشه می‎باشد که بر روی ریشه‎های فرعی مستقر شده و با تغذیه از شیره گیاهی موجب کوتولگی و پژمردگی بوته‎ها و همچنین موجب کاهش وزن ریشه و کاهش ۳۰-۳۶ درصد عیار قند (درصد قند ناخالص) می‎شود. به‎دلیل شرایط خاص زندگی شته در زیر خاک و تاثیر ترشحات سفید مومی شته بر عدم خیساندن خاک توسط محلول سم و همچنین به‎دلیل عدم وجود یک سم سیستمیک مناسب، استفاده از سموم شیمیایی به‎صورت خاک‎آب در کنترل این آفت توصیه نمی‎شود و بنابراین کاراترین روش مدیریت این آفت در مزارع چغندرقند، استفاده از ارقام مقاوم و متحمل می‎باشد. بنابراین این پژوهش با هدف ارزیابی مقاومت ارقام مختلف داخلی و خارجی به این نوع شته و بررسی تاثیر این آفت بر عملکرد کمی و کیفی آن‎ها انجام گرفت که در آینده بتوان از آن‎ها و یا اجدادشان در برنامه‎های مختلف به‎نژادی تولید ارقام مقاوم استفاده نمود. مواد و روش‎ها: به‎منظور ارزیابی مقاومت به شته ریشه، هشت رقم مختلف چغندرقند (شامل ارقام ایرانی آسیا، آرتا، دنا، شکوفا، شکوفای بیوپلیمر شده، نیکا و ارقام خارجی Palma و BTS۵۰۵) و تاثیر این آفت بر عملکرد کمی و کیفی آن‎ها، آزمایشی به‎صورت پایلوت و در قالب طرح بلوک‎های کامل تصادفی با چهار تکرار در سال زراعی ۱۴۰۲ در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی، مرکز آموزش کشاورزی شهرستان میاندوآب اجرا گردید. به‎منظور ارزیابی سطح مقاومت ارقام مورد ارزیابی، نمونه‎برداری از شته ریشه چغندرقند با خارج نمودن تعداد ۲۰ عدد ریشه چغندرقند (چهار تکرار از هر رقم) از خاک در اواسط شهریور ماه انجام گردید و نمونه‎ها براساس درصد ریشه‎های چغندرقند آلوده به شته به چهار گروه مقاوم، نیمه‎مقاوم (متحمل)، حساس و خیلی‎حساس گروه‎بندی شدند. همچنین بعد از برداشت، صفات مرتبط با عملکرد کمی و کیفی چغندرقند اندازه‎گیری شد. یافته‎ها: نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر رقم بر کلیه صفات اندازه‎گیری شده در سطح احتمال یک درصد (۰/۰۱≥p) معنی‎دار بود. همچنین بیشترین و کمترین مقدار ضریب تغییرات ژنوتیپی و فنوتیپی به‎ترتیب مربوط به صفات درصد ریشه‎های آلوده به شته (به‎ترتیب ۴۶/۵۲ و ۴۶/۷۳ درصد) و ضریب استحصال شکر (به‎ترتیب ۴/۵۵ و ۴/۶۹ درصد) بود. براساس نتایج حاصل از مقایسات میانگین ارقام، بیشترین و کمترین مقدار صفت عملکرد ریشه به‎ترتیب مربوط به رقم خارجی BTS۵۰۵ و Palma به‎ترتیب با ۸۲/۳۵ و ۶۲/۸۱ تن در هکتار بود که در دو گروه مختلف آماری قرار گرفتند که البته اختلاف بین میانگین عملکرد ریشه رقم Palma با کمترین عملکرد ریشه با رقم داخلی شکوفا معمولی (۶۴/۴۱ تن در هکتار) معنی‎دار نبود. به‎لحاظ صفت درصد قند ناخالص (عیار قند)، بیشترین مقدار آن به رقم خارجی BTS۵۰۵ (۱۶/۸۶ درصد) و کمترین آن به رقم خارجی Palma و رقم داخلی شکوفا معمولی (به‎ترتیب با ۱۲/۶۵ و ۱۳/۰۱ درصد) تعلق داشت. همچنین، اختلاف چندانی بین میانگین ارقام داخلی و خارجی به‎لحاظ صفات عملکرد ریشه (به‎ترتیب با ۶۹/۵۶ و ۷۲/۵۸ تن در هکتار) و درصد قند ناخالص (به‎ترتیب با ۱۴/۲۵ و ۱۴/۷۵ درصد) مشاهده نگردید که حاکی از پیشرفت ژنتیکی ارقام هیبرید جدید داخلی معرفی شده به‎لحاظ این دو صفت مهم و تاثیرگذار بر عملکرد نهایی قند می‎باشد. به‎لحاظ صفت درصد ریشه‎های آلوده به شته، ارقام مورد مطالعه در سه گروه مختلف آماری قرار گرفتند، به‎طوری‎که ارقام BTS۵۰۵ و آسیا با کمترین درصد آلودگی در گروه اول (به‎عنوان ارقام مقاوم)، ارقام آرتا، دنا، شکوفا بیوپلیمر و نیکا با حد متوسط آلودگی در گروه دوم (به‎عنوان ارقام نیمه‎مقاوم یا متحمل) و دو رقم Palma و شکوفا معمولی به‎عنوان ارقام حساس در گروه سوم قرار گرفتند. نتیجه‎گیری: با توجه به ملاحظات زیست‎محیطی، بهداشتی و اقتصادی در جهت کاهش مصرف سموم شیمیایی برای کنترل این آفت و از طرفی عدم کارایی مناسب بسیاری از سموم موجود در بازار، استفاده از ارقام مقاوم و متحمل چغندرقند به این آفت (دو رقم BTS۵۰۵ و آسیا به‎عنوان ارقام مقاوم) می‎تواند به‎عنوان راهکار اصلی مدیریتی همواره مدنظر قرار گیرد و از طرفی با توجه به مقاومت ژنتیکی آن‎ها به بیماری‎های ریزومانیا و نماتد، می‎توانند برای کشت در بسیاری از مناطق چغندرکاری کشور مورد استفاده قرار گیرند. البته پیشنهاد می‎گردد ضمن مقایسه ارقام بیشتر و متنوع‎تر، این ارقام در سال‎ها و مکان‎های با شرایط اقلیمی متفاوتی نیز مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند که در نهایت بتوان با اطمینان بیشتری نسبت به توصیه آن‎ها اقدام نمود.

Keywords:

Aphid , Domestic and foreign cultivars , Quantitative and qualitative yields , Resistance , Sugar beet , ارقام داخلی و خارجی , چغندرقند , شته , عملکرد کمی و کیفی , مقاومت