مقدمه: برهمکنش ژنوتیپ × محیط یکی از مسائل پیچیده در برنامه های به نژادی گیاهان برای تهیه ژنوتیپ های با عملکرد بالا و پایدار است که قبل از آزادسازی رقم های جدید طی آزمایش های چندناحیه ای ارزیابی می شود. وجود برهمکنش ژنوتیپ × محیط باعث می شود که عملکرد ارقام تحت تاثیر محیط قرار گیرد و منجر به تفاوت عملکرد ارقام در محیط های مختلف شود. در میان روش های چند متغیره، مدل های AMMI و GGE-Biplot از اهمیت بالایی برخوردار هستند و قدرت تفکیک بالایی در شناسایی ژنوتیپ های پایدار و با عملکرد بالا دارند. هدف از این مطالعه، ارزیابی
پایداری ژنوتیپ های امیدبخش گندم نان و شناسایی ژنوتیپ های پایدار و با عملکرد بالا در اقلیم سرد کشور بود.مواد و روش ها: تعداد ۱۴ لاین گندم آبی با تیپ رشد زمستانه و بینابین (Facultative) به همراه ارقام شاهد میهن، حیدری، زرینه و زارع (جمعا ۱۸ ژنوتیپ) در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در ایستگاه های تحقیقاتی کرج، همدان، مشهد، جلگه رخ، میاندوآب، اردبیل، اراک، اقلید، تبریز و قزوین بررسی شدند. برای تجزیه داده ها ابتدا تجزیه واریانس ساده در هر سال و مکان و سپس تجزیه واریانس مرکب برای عملکرد دانه پس از تایید همگنی واریانس خطاهای آزمایشی انجام شد. برای بررسی
پایداری ژنوتیپ های مورد مطالعه نیز از دو روش AMMI و GGE-Biplot استفاده شد. همچنین، پارامترهای
پایداری AMMI و شاخص های انتخاب هم زمان بر مبنای این پارامترها محاسبه شدند.یافته های تحقیق: نتایج تجزیه مرکب نشان داد که اثرات اصلی محیط و ژنوتیپ و برهمکنش ژنوتیپ × محیط به ترتیب ۲/۴۷، ۸/۹ و ۳/۲۸ درصد از مجموع مربعات کل داده ها را توجیه کردند. ژنوتیپ های G۷، G۸، G۱۲، G۲ و G۱ به ترتیب بیش ترین و ژنوتیپ های G۱۵، G۱۸، G۱۰، G۱۳، G۱۴ و G۱۶ کم ترین مقدار عملکرد دانه را در بین ژنوتیپ های مورد بررسی دارا بودند. نتایج تجزیه AMMI وجود اختلاف معنی دار میان محیط ها، ژنوتیپ ها و برهمکنش بین آن ها را نشان داد. در این روش، ۱۲ مولفه اصلی معنی دار با توجیه ۹۸ درصد از واریانس برهمکنش ژنوتیپ × محیط شناسایی شد و دو مولفه اصلی اول و دوم ۲۷/۴۶ درصد از تغییرات برهمکنش را تبیین کردند. بر اساس بای پلات AMMI۱، ژنوتیپ های G۸، G۳، G۱ و G۴ و محیط های E۹ و E۵ با داشتن عملکرد دانه بسیار بالاتر از میانگین و مقدار بسیار پایین مولفه اول، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ ها و محیط ها شناخته شدند. بای پلات AMMI۲ ژنوتیپ خاصی را به عنوان ژنوتیپ با
سازگاری عمومی شناسایی نکرد، با این حال ژنوتیپ های G۳ و G۴ تا حدودی نسبت به بقیه
سازگاری عمومی بهتری را نشان دادند. بر اساس شاخص های انتخاب هم زمان مبتنی بر پارامترهای AMMI به ترتیب ژنوتیپ های G۸، G۱۲، G۱، G۴ و G۳ با کم ترین مجموع رتبه، به عنوان ژنوتیپ های پایدار و با عملکرد بالا انتخاب شدند. نتایج روش GGE-Biplot بر اساس بای پلات میانگین عملکرد و پایداری، ژنوتیپ های G۸، G۴، G۳ و سپس G۱ که دارای عملکرد دانه بالاتر از میانگین ژنوتیپ ها بودند را به عنوان پایدارترین ژنوتیپ ها معرفی کرد. بای پلات الگوی کدام-برتر-کجا، ژنوتیپ ها و محیط ها را به ترتیب به پنج و سه گروه تفکیک کرد. بر این اساس، ژنوتیپ های G۱۲ ، G۱۱ ، G۳ و G۴ در کرج و میاندوآب و ژنوتیپ های G۷ ،G۵ و G۸ در جلگه خ و مشهد در هر دو سال
سازگاری بهتری را نشان دادند. با توجه به بای پلات رتبه بندی ژنوتیپ ها، ژنوتیپ ایده آلی وجود نداشت، ولی ژنوتیپ های G۸، G۳، G۵، G۷ و G۴ با کم ترین فاصله از ژنوتیپ ایده آل فرضی، به عنوان برترین ژنوتیپ ها شناسایی شدند.نتیجه گیری: نتایج این مطالعه نشان داد که تفاوت اندکی بین دو روش AMMI و GGE-Biplot وجود دارد و هر دو روش تا حدودی ژنوتیپ های یکسانی را به عنوان ژنوتیپ های برتر معرفی کردند. ولی انتخاب ژنوتیپ ها بر مبنای شاخص های انتخاب هم زمان مبتنی بر پارامترهای تجزیه AMMI به دلیل در برگرفتن تمامی مولفه های معنی دار در محاسبه این پارامترها منطقی تر است. بنابراین بر مبنای شاخص های انتخاب هم زمان، ژنوتیپ های G۸، G۱۲، G۱، G۴ و G۳ که دارای کم ترین مجموع رتبه بودند، به عنوان ژنوتیپ های پایدار و با عملکرد بالا معرفی می شوند.
