مفهوم «رب العالمین» در قرآن و پیوند آن با اوصاف خدای یگانه در ادیان پیشااسلامی عربستان

پس از اسم جلاله «الله»، «رب» پربسامدترین نام خدا در قرآن است که در قریب به اتفاق موارد به صورت مضاف به­کار رفته و در این میان، ترکیب «رب العالمین» بیشترین کاربرد را دارد. اهمیت این تعبیر هنگامی آشکار می شود که می بینیم در مواردی متعدد وصف منتخب خدا از میان همه اوصاف وی است و به ویژه در آیات آغازین فاتحه الکتاب، تنها وصفی است که میان دو اسم خاص خدا، یعنی اسم جلاله «الله» و «الرحمن»، یاد شده است: «الحمد لله رب العلمین الرحمن الرحیم». عالمان مسلمان از دیرباز در مبدا اشتقاق و معنای «العالمین» اختلاف نظر داشته اند؛ چراکه نخست ساخت واژه «عالم»، بر وزن مفروض فاعل، بر اوزان مشهور اشتقاقی عربی نیست، و دوم، پیوند معنایی آن با ریشه مفروض ع ل م به معنای «دانستن» محل بحث است. بر این پایه، گمانه وام واژگی آن، به ویژه در ترکیب «رب العالمین» تقویت می شود. برای پاسخ به این مساله در این پژوهش از روش های تاریخی و توصیفی استفاده شده است. با مراجعه به متون دینی و نیایش های یهودی، نزدیکی «رب العالمین» با تعابیری همچون «ربون هاعولامیم» و «ملخ هاعولام» عبری و «ماری علما»ی آرامی که در وصف خدا به کار رفته اند، آشکار می شود. با بررسی شواهد کتیبه شناختی برآمده از منطقه عربستان، روشن می شود که از حدود سه قرن پیش از اسلام ساکنان جنوب و شمال این منطقه گرایش به یگانه پرستی داشته ، در آغاز یهودی و از اوائل قرن ششم، مسیحی شده اند. اوصاف خدا در کتیبه های حمیری و شمال حجاز پیوند آنها با «رب العالمین» را نشان می دهد.

Keywords:

The Most Beautiful Names of God (al-asmāʾ al-ḥusnā) , Rabb al-ʿālamīn , Qurʾān , Judaism , Christianity , Pre-Islamic Arabia , Epigraphy , اسماء الحسنی , رب العالمین , قرآن , یهودیت , مسیحیت , عربستان پیشا-اسلامی , کتیبه شناسی