علی احسانی - استادیار موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، ایران

مراتع دارای سیستمهای پیچیده اکولوژیکی هستند که بیش از هر چیز تحت تأثیر تغییرات عوامل آب و هوایی بهویژه بارندگی و درجه حرارت قرار دارند. این عوامل در تغییرات زمانی در پدیدههای زیستی گیاهان (جوانه زنی، رشد رویشی، توسعه رشد رویشی، گلدهی وبذردهی) بسیار تأثیرگذار و با اهمیت میباشند. یکی از موضوعات اساسی تخریب مراتع ایران، عدم اعمال مدیریت صحیح در سیستمچرایی است که منجر به بهرهبرداری غیر اصولی و نابهنگام از علوفه طبیعی مراتع و چرای بیش از ظرفیت دام و ظرفیت مرتع میشود. رعایت فصل چرا و آمادگی مرتع از مولفههای اساسی اصول مرتعداری است و مدیریت چرا بهعنوان ابزار مدیریت دام جهت اصلاح مراتعمورد تأکید میباشد. اثرات فیزیکی چرای زودرس بر خاک توسط دام هنگام چرا به شکلهای مختلف موجب آسیب خاک (تراکم خاک، شکافتن و برهم زدن سطح خاک، کاهش نفوذپذیری، جایگذاری عمودی خاک بر شیبهای تند و افزایش فرسایش خاک) و کاهش پوشش زنده گیاهی می گردد. بنابراین مطالعه فنولوژی گونههای مهم و کلیدی گیاهان مرتعی به منظور تنظیم و اعمال مدیریت صحیحبرنامههای بهرهبرداری از مراتع از جمله تعیین زمان مناسب ورود و خروج دام حائز اهمیت میباشد. در این تحقیق مراحل مختلف فنولوژیکی گونه معرف و مهم مرتعیFestuca. ovinaاز سال 1386 تا 1389 در 11 منطقه با موقعیت جغرافیایی مختلف به منظور دستیابی به مدیریت مناسب چرا در مناطق مختلف رویشی مورد بررسی قرار گرفت. در هر منطقه تحت بررسی منطقهای معرفمشخص و پس از ثبت ویژگیهای جغرافیایی آن، از گونه گیاهی مورد نظر 10 پایه انتخاب و در طول 4 سال در فصل رویش در مقاطعزمانی 15 روزه در مرحله رویشی و هفتگی در مرحله زایشی تاریخ وقوع مراحل حیاتی گیاه شامل؛ مرحله رویش و رشد رویشی، مرحله گلدهی، بلوغ بذر و مرحله خشک شدن گیاه در فرمهای ویژه در هر منطقه ثبت گردید. همچنین آمار و اطلاعات هواشناسی شامل؛درجه حرارت متوسط ماهانه و میزان بارندگی ماهانه از نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به منطقه تهیه گردید. نتایج نشان داد وقوع پدیدههای فنولوژیکی در گونه تحت بررسی بیشتر تحت تأثیر شاخص دما (درجه- روز) و شاخص بارندگی در فصل رشد قرار دارند. همچنین مناطقی که ارتفاع تقریباً یکسانی نسبت به یکدیگر دارند از نظر طول دوره فنولوژی با هم مشابه هستند. در نتیجه با تکیه براطلاعات فنولوژیک گونه معرفF. ovinaمیتوان در راستای حفاظت از منابع پایه با مکانیزیم اعمال مدیریت صحیح بهرهبرداری وبهینه و توسعه پایدار تولید علوفه مرتع، نسبت به تعیین زمان مناسب ورود و خروج دام و سیستمهای چرایی مناسب اقدام و به اهدافی دیگر نظیر جمع آوری بذر، فرصت زادآوری و حفظ گونه در ترکیب گیاهی به منظور بهبود شاخصهای اکولوژیکی، پایداری اکوسیستمهای مرتعی، حفاظت، احیاء، توسعه و بهرهبرداری پایدار و اقتصادی دست یافت..

فنولوژی/Festuca ovina/منابع پایه (مرتع)، آب و هوا، خاک، بهرهبرداری بهینه و تولید پایدار