فرزانه فرشیدنیک - دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
رضا افهمی - استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنرو معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
مجتبی انصاری - دانشیار گروه معماری، دانشکده هنرو معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

پس از ورود اسلام به ایران، هنرمندان ایرانی از حکمت و اندیشه اسلامی بهره گرفته و درراستای تحقق هنری اسلامی کوشیدند. ازاین رو جهان بینی اسلامی، بر هنر و معماری ایران تأثیرگذارده و در کالبد شهرهای ایرانی نیز متجلی گشت. نگاه متعالی اسلام به انسان و مبانی هستی شناسی و معرفت شناختی آن، الگویی از زندگی را ارائه می دهد که قاعدتاً بایستی در تمامی ابعاد زندگی بشر ازجمله معماری و شهرسازی متجلی گردد. در معماری سنتی ایران، ارزش های ملی و اسلامی، ترجمانی مناسب در معماری و شهرسازی یافته و در طراحی خانه، محله و شهر به شکل های گوناگون بروز یافته است. این درحالی است که پیشرفت امروزین در عرصه شهرسازی، گاه فاصله بسیاری با این معیارها داشته و به ظهور شهرهایی نامأنوس منتهی گشته است. به منظور احیاء هویت معماری و شهرسازی ایران اسلامی و دستیابی به الگوهای جدید و همسو با فرهنگ دینی و ملی، شناسایی ساختار شهرهای سنتی اسلامی و بررسی مؤلفه های آن، می تواند گامی مؤثر در راستای ارائه راهکارهای عملیاتی و دستیابی به الگوی نوین شهر اسلامی باشد.در این پژوهش، اصفهانِ عصرصفوی، به عنوان نمونه ای شاخص درزمینه ارتباط تنگاتنگ میانِ معماری و مکتب متعالی اسلام و الگویی منسجم از شهر اسلامی، مورد بررسی قرارگرفته و به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه-ای، تلاش شده تا شیوه های بیان مضامین اسلامی، در شهرسازی عصر صفوی آشکارگردد.نتایج این پژوهش نشان گر آن است که در عصر صفوی، با رسمیت یافتن تشیع و گردآمدن شمار زیادی از هنرمندان و فلاسفه برجسته در پایتخت صفوی، این شهر به یکی از مهم ترین مراکز علمی، فرهنگی و هنری جهان اسلام مبدل گشته و آثار ارزشمند بی شماری در آن خلق شده که بیان گر انطباقی نزدیک میان فلسفه ایرانی-اسلامی و شهرسازی است. بناهای متفاوت عصرصفوی، علاوه بر فرم و تزیینات، به فراخور عملکرد و محل قرارگیری و با توجه به ظرفیت تحمل معنا، حاملِ مفاهیم اسلامی گشته و بر مفاهیمی نظیر بهشت، معاد، سیر به سوی حق و غیره دلالت دارد. در ساختار کلان ترِ شهر، باتوجه به نحوه استقرار بناها و چگونگی ارتباط یافتن بناهای مختلف با یکدیگر، مفاهیم دیگری که در فرهنگ اسلامی- ایرانی موجود است نظیر آرامش، ذکر، جمع گرایی ،خانواده مبنایی، با بهره گیری از قابلیت نمادین مفاهیم قرآنی و اسلامی و از طریق رمزگرایی متجلی گشته است.

شهر اسلامی، معماری ایران، حکمت، عصر صفوی