علیرضا شکربیگی - عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور
امیر احمدی - مدرس دانشگاه پیام نور

امروزه پیشرفت شگرف در فناوریهای تولیدمثل در سالیان اخیر روزنه امید برای زوجهای نابارور را نمایان ساخته است چرا که آرزوی داشتن فرزند میلی جهانی است و پدر و مادر شدن از مهمترین مراحل تحول زندگی فرد است.یکی از پدیده های نوین پزشکی که در درمان ناباروری و نازایی استفاده می شود، استفاده از رحم جایگزین است. قرارداد استفاده از رحم زن، قراردادی است که به موجب آن زنی موافقت می کند جنین حاصل از تخمک و اسپرم زن و شوهری را حمل نماید و پس از زایمان به آنها تحویل دهد. مطالعات نشان می دهد انتخاب رحم جایگزین آشنا نظیر بستگان، دوستان یا نزدیکان زمینه کاهش یا رفع مشکلات ناشی از عمل جایگزینی رحمی را فراهم می نماید. طرفین عقد را در این قرارداد از یک سو زن و شوهر نابارور و از سوی دیگر مادر پذیرنده جنین، «مادر جانشین» تشکیل می دهند.مطابق اصل نسبی بودن قراردادها، آثار قرارداد مادر جانشین باید به خود متعاقدین (زن و شوهر متقاضی و مادر حامل) محدود گردد. شرط مسئولیت قراردادی آن است که میان زیان دیده و عامل زیان، قرارداد صحیحی وجود داشته و زیان به سبب نقض تعهدات قراردادی ایجاد شده باشد.امروزه نظریات فقهای معاصر امامیه در مورد اعتبار این قرارداد متفاوت است و عده ای از فقها استفاده از رحم زن دیگر را در تولیدمثل جایز و عده ای دیگر این عمل را حرام و قرارداد را غیر معتبر می دانند. دیدگاه حقوق دانان ایران نیز در این مورد متفاوت است، برخی حقوق دانان این قرارداد را صحیح و معتبر و برخی دیگر به علت مغایرت با نظم عمومی باطل می دانند برای صحت قرارداد رحم جایگزین صرف استناد به ماده 10 قانون مدنی (اصل حاکمیت اراده طرفین و آزادی قراردادها) و قواعد عمومی قرارداد در شرایط صحت کافی نیست. چرا که و همه آثار قرارداد بر اساس اراده طرفین نمی تواند تعیین شود و پاره ای آثار قهری است و مهمترین اثر، قرابت و نسب حاصل از قرارداد است. به نظر می رسد با تصویب قوانین و تشکیل کمیته ها خاص برای بررسی موارد درمان نازایی با روش رحم جایگزین می توان از بروز عوارض و عواقب احتمالی پیشگیری کرد.