ریحانه مطلبی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران
صبا سلطان قرائی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران
مهدیه صابرنی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری تکنولوژی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران

طبیعت از دیرباز مورد توجه ایرانیان باستان بوده و تا آن جا اهمیت داشته که برای هریک از عناصر طبیعی خدای مخصوصی قائل شدند و او را سرچشمه قدرت دانسته و پرستش میکردند. آب به عنوان یکی از عناصر طبیعت نیز از این قاعده مستثنی نمیباشد.آب عنصری پاک و پاک کننده است؛ آب مایه حیات است. از دیر باز آب مهم ترین عامل شکل گیری تمدن ها بوده است. از سوی دیگر آب یکی از عناصر چهارگانه و عنصری است که از دیرباز در تاریخ کهن ایران دارای ارزش بوده و الهه و معابد بسیاری برای آنساخته اند. اناهیتا الهه آب در ایران باستان نماد پاکی، آلایش، باروری و حاصلخیزی نیز می باشد. در واقع از دیرباز این ارزش دادنبه آب به علت عملکرد صرف آب نبوده است بلکه آب یک عنصر معنایی هم تلقی می شود. مقدس شمردن آب و توجه به ویژگی های نمادی آن باعث شد تا به مرور زمان از این عنصر و صورت های مختلف آن در باغ سازی دوران باستان استفاده شود. به این ترتیب هم به جنبه زیبایی شناسی آن توجه میشد و هم جنبه های کارکردی و معنوی آب. با ظهور اسلام و تاکید بر یکتا پرستی،جایگاه آب متزلزل نشد بلکه رنگ دیگری به خود گرفت. آب که در باستان مورد پرستش بود در دوران اسلامی به عنوان عنصر مورد توجه و وسیله ای برای شناخت خدا مورد احترام و تقدس قرار گرفت. با گذشت زمان کم کم شاهد بروز این تفکر در معماری و شهرهای اسلامی هستیم. آب در شهرهای بعد از اسلام چه در باغ های ایرانی چه در حیاط خانه ها، خیابان ها یا مهرابه های جلومساجد و امامزاده ها بیشتر جنبه معنایی دارد و این برگرفته از یک ذهنیت است. ذهنیت ایرانی که همواره به این عنصر ارزش و احترام ویژه چه قبل و بعد از اسلام داشته است. اما امروزه با گذشت زمان و توسعه شهرها با تحمیل مدرنیسم از بالا جایگاه آب رنگ باخته است و دیگر برگرفته از ذهنیت مقدس شمردن آب نیست. با پیشرفت تکنولوژی و دست یابی به علم هرمونوتیک آبامروزه در شهر ها فقط تکنولوژی آب به نمایش گذاشته می شود و خود آب که مایه توجه بود به فراموشی سپرده شده است. در این مقاله به بررسی نقش و جایگاه آب به عنوان عنصر برگزیده منظرین در شهرهای دوران باستان تا ظهور اسلام و شهرهای جدید امروزی می پردازیم.

آب، شهر اسلامی، شهر امروزی، ایران باستان