فریده داودی مقدم - پژوهشگر پژوهشکده، علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی

در تاریخ تصوف گروهی از عارفان به دلیل ستایش هایی که برخلاف اهل شریعت از ابلیس کرده اند، مدافع او محسوب می شونند، کسانی چون حلاج، عین القضات همدانی، احمد غزالی، خرقانی و ... از این گروه اند دفاعیاتی که در این زمینه مطرح شده است حول دو محور اصلی امر و ابتلا و اعتقاد به عبادت عاشقانه و شهود عارفانه دور می زند. سنایی غزنوی با غزل منتسب به وی با این مطلع: «با او دلم به مهر و مودت یگانه بود، سیمرغ عشقرا دل من آشیانه بود» ظاهراً در این گروه از عرفا جای می گیرد. هدف این پژوهش پاسخ به این مسئله است که با توجه به دیدگاه های غالب سنایی در آثارش در باره ابلیس، آیا واقعاً می توان اورا درگروه عارفان ستایشگر ابلیس جای داد یا در صحت انتساب این غزل به وی باید شک و تردید روا داشت؟ با جمع بندی رئوس مالب و تحلیل ابیاتی که سنایی در توصیف ابلیس در حدیقه، دیوان و مثنوی های خویش آورده است، می توان به این نتیجه رسید که مضمون این غزل خارج از حوزه فکری، نوع نگرش و بینش عرفانی سنایی است؛ اما از آنجایی که این غزل تقریباً در همه نسخه های موجود در دیوان سنایی وجود دارد، نمی توان به صراحت نظر داد که این غزل از سنایی نیست و بهتر است در صحت انتساب آن به سنایی شک کرد.

ابلیس، سنایی، سجده، شریعت، عزازیل، غزل، کبر، دفاع از ابلیس