احمد حسینی - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری
مهدی حبیبی - دانشیار پژوهشی مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری

زنجان رود، یکی از سرشاخه های اصلی رودخانه قزل اوزن است که در ماههای پر باران سیلابی بوده و با ایجاد فرسایش کناری خسارات و مشکلات بسیاری را برای تاسیسات و زمین های کشاورزی به وجود می آورد. از این رو ستاد اجرایی طرح آبخیزداری سفید رود با همکاری مدیریت آبخیزداری و امور زیربنایی زنجان اقدام به طراحی و اجرای آبشکن هایی در طول 35 کیلومتر را از مسیر زنجانرود نموده است. هدف از این تحقیق ارزیابی فنی آبشکن های اجرا شده و بررسی عملکرد آن ها می باشد. در این مقاله سعی شده است تاثیر آبشکن ها بر حفاظت و احیاء زمین های مستعد کشاورزی حاشیه ی رودخانه مورد بررسی قرار گیرد و آثار مثبت یا منفی طرح پس از گذشت چندین سال از اجرا، تجزیه و تحلیل شود. بدین منظور ابتدا اصول و مبانی طراحی انواع آبشکن از لحاظ ساختار، شکل ظاهر و نحوه ی تاثیرگذاتری بر جریان رودخانه استخراج شده است. سپس آبشکن های اجرا شده بررسی و مشخصات آنها با مبانی توصیه شده، مقایسه گردیده است. در این زمینه پارامترهای: سیل طراحی، فاصله آبشکن، عمق ریشه ی آبشکن، ارتفاع آبشکن، عمق فرسایش در دماغه ِ آبشکن، ابعاد سنگ های استفاده شده برای پوشش دماغه و خاکریزهای جانبی، رسوب گذاری در حد فاصل آبشکن ها و احیاء اراضی مستعد کشاورزی به عنوان شاخص های مقایسه، بحث شده اند. با توجه به مطالعات و ارزیابی های صحرایی و دفتری صورت گرفته و با در نظر گرفتن اهداف طرح، می توان اذعان نمود.علی رغم عدم همخوانی برخی از مشخصات هندسی آبشکن های اجرا شده با اصول فنی و معیارهای طراحی، پروژه ی اجرا شده تا حدود زیادی به اهداف اصلی خود رسیده است. به طوری که در محدود ی اجرای طرح، فرسایش کناره ای به مقدار بسیار زیاد کاهش یافته و در بعضی قسمت ها از بین رفته است. با این وجود، بعد از گذشت چندین سال از اجرای طرح، رسوب گذاری بین آبشکن های متوالی و به دنبال آن احیا اراضی جدید به ندرت مشاهده می شود. در پایان با توجه به بررسی های انجام شده، توصیه ها و پیشنهادهایی برای افزایش ثمربخشی اجرای این قبیل طرح ها ارائه شده است.

آبشکن ، ارزیابی فنی ، فرسایش کناره ای ، زنجان رود ، ساماندهی رودخانه