جمیله علم الهدی - دکترای فلسفه تعلیم و تربیت، استادیار دانشگاه شهید بهشتی

در زمینه ماهیت فناوری رویکردهای متفاوتی وجود دارد که زیر عنوان رویکردهای انسان شناسانه و رویکردهای ابزارگرا دسته بندی می شوند. این دو نوع رویکرد نسبتا متعارض، به تدریج در موضع گیری های مربوط به فناوری اطلاعات نیز متبلور گشته اند و مباحث مهم و چالش برانگیزی را درباره خاستگاه و ذات فناوری اطلاعات نیز متبلور گشته اند و مباحث مهم و چالش برانگیزی را درباره خاستگاه و ذات فناوری اطلاعات و همچنین پیامدهای اجتماعی و اخلاقی آن دامن زده اند. به رغم ساده انگاری موجود در رویکرد ابزار گرا که ارزیابی محصولات و پیامدهای فناوری اطلاعات را بر ارزیابی نگرش ها و ارمان های پدید آورندگان و بهره گیران آن استوار می کند و ذات آن را خنثی و از هر نوع بار ارزشی مبرا می داند، رویکرد انسان شناسانه مدعی است: فناوری اطلاعات دارای ماهیت هنجارین است و شاید بتوان گفت که به خودی خود – فارغ از نیت های کاربران و گرایش های گردانندگان آن – تبلور آرمان های اقتصادی ، اجتماعی ویژه ای است. اگرچه در مورد تاثیر شگرف فناوری اطلاعات در دستیابی سریع، آسان و ارزان به اطلاعات فراوان اتفاق نظر وجود دارد و این کارکرد IT به عنوان مهمترین گام در جهت توسعه علمی و تکامل جامعه بشری مورد تقدیر و توجه قرار گرفته است، ولی درباره پیامدهمای آن تردیدهایی جدی به چشم می خورد که ناشی از ماهیت پیام های رسانه ای است. پیامدهای رسانه ای، خلاف پیام های مکتوب که حاوی مقولات معین، اهداف تصریح شده و دلالت های اشکارند: متضمن عناصر پنهان و اجزای نامعین یا پیش بینی نشده فراوانی می باشند. ویژگی ناآشکارگی در ذات پیام های رسانه ای، تبیین تمام کارکردها و اثار فناوری اطلاعات را دشوار ساخته، زمینه تردید را نسبت به پیامدهای آن و همچنین ارزیابی های مربوطه فراهم آورده است. این تردیدهای در حال گسترش، بستری برای ظهور و رشد پیش بینی های متفاوت و احتمالا متعارض درباره تحولات روان شناختی، معرفت شناختی و جامعه شناختی حاصل از فناوری اطلاعات ایجاد کرده اند. به رغم الگوی غالب در رویکردهای انتقادی که پیامدهای احتمالی فناوری اطلاعات را بر اساس زمینه های اجتماعی موجود بررسی و پیش بینی می کند، در این مقاله تبیین کارکردهای پنهان فناوری اطلاعات مبتنی بر تحلیل زمینه های فلسفی آن است.