مسلم پرتو - استادیار پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش

خودشناسی و ارتباط آن با خداشناسی همواره از موضوعات اصلی مورد توجه اندیشمندان و عرفای مسلمان بوده است. بهشیاری به عنوان یکی از ابعاد کلیدی خودشناسی، کیفیتی از هشیاری است و به طور دقیق تر، توجه کردن به رویدادها و تجربیات درونی و بیرونی به صورت هدفمند، تجربه ای، در لحظه ای حاضر و پذیرش غیرقضاوتی است. بهشیاری که ریشه های مفهومی آن در بودیسم قرار دارد، در سایر سنت های معنوی و دینی نیز حضوری برجسته دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی مقدماتی بازتاب وجوه بهشیاری و مراقبه در سنت های دینی- معنوی، با تأکید بر دیدگاه برخی از متفکران و حکمای مسلمان است. روش: روش تحقیق از نظر نحوه ی گردآوری اطلاعات، توصیفی و اسنادی- تحلیلی است. جامعه ی تحقیق اسناد (شامل برخی کتب و مقالات) مرتبط با موضوع در حوزه ی روانشناسی، و آثار برخی از اندیشمندان و حکمای مسلمان در زمینه ی خودشناسی، سیر و سلوک و تعالی "خود" را شامل می شود. یافته ها: بر اساس دیدگاه متفکران و حکمای مسلمان، مفاهیمی از قبیل: حضور قلب و توجه، تفهیم، مراقبه، تأمل و تدبر، توکل و رضا، خاموشی ذهن و رهایی از زندان گذشته و آینده، از جمله مفاهیمی هستند که به عنوان وجوه مختلف بهشیاری (یا عناصر مرتبط با ارکان بهشیاری) قابل توجه به نظر می رسد. مراقبه از موضوعات کلیدی و اساسی اسلام و دینداری عارفانه و برخی سنت های عرفانی (مانند تصوف) را تشکیل می دهد. مراقبه در اسلام مفاهیم «تفکر و تدبر» را شامل می شود که معنای لغوی آن به معنای «تأمل و اندیشه ورزی درباره جهان» است. توجه و آگاهی هشیارانه، پذیرش غیر قضاوتی، تأکید و تمرکز بر اینجا و اکنون از عناصر/ویژگی های مفهوم بهشیاری در ادبیات روان شناسی است.

بهشیاری، مراقبه، روانشناسی، سنت های دینی- معنوی