فرخنده مقصودی کهن - کارشناس ارشد اقلیم شناسی در برنامه ریزی محیطی

همانطور که آب عامل اصلی حیات و آبادانی و اساسیترین نیاز بشر است، خشکسالی و کمبود آب میتواند موجب بروزبحرانهای جدی در زندگی انسانها شود. یکی از دلایلی که موجب شده تاکنون خشکسالی و کمبود آب به اندازه سایر بحرانهای طبیعی از قبیل سیل، زلزله، طوفان و رانش زمین مورد توجه جدی قرار نگیرد آن است که اکثر بلایای طبیعی طی یک دوره کوتاه، خسارتهای سنگین مالی و جانی به جامعه وارد میکنند ولی خسارتهای ناشی از کمبود منابع آب، به صورت تدریجی و در درازمدت بروز مینماید که در صورت عدم آمادگی و پاسخگویی به موقع به این نوع از بحران، عواقب برگشتناپذیر و طولانیمدتی را بر ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جوامع بهخصوص در کشورهای در حال توسعه باقی خواهد گذاشت. بهطوریکه این عامل طبیعی در برخی موارد سبب گردیده تا تعدادی از سکونتگاههای انسانی درگیر در بحران آب )البته به مدت طولانی( به تدریج و در گذر زمان، به نابودی کشیده شده و یا با کاهش محسوس جمعیت مواجه شوند. اما نگاهی به تاریخ زیست انسان روی کره زمین نشان میدهد که بشر همواره در معرض انواع بلاهای طبیعی بوده است، بخشی از این بلاها که به ویژگیهای زمینشناسی و تکتونیکی مناطق همچون زلزلهها، آتشفشانها و... مربوط میشود، تحت عنوان بلاهای زمینشناسی خوانده میشوند. بخشی دیگر از بلاهای طبیعی که ناشی از تغییرات و نوسانات آب و هوائی مانند رخداد سیل، وقوع خشکسالی، طوفانهای رعد و برقی و ... است به عنوان بلاهای اقلیمی و اکولوژیکی قلمداد میگردند. واقع شدن ایران بر روی کمربند خشک جهانی موجب شده که رخداد بلاهای اقلیمی و اکولوژیکی در آن بسیار در خور توجه باشد. در برخی سالها، در اثر مازاد آبی رودخانهها، سیلاب رخ داده و در بعضی سالها، رخداد خشکسالی موجب آسیبهای فراوان بر محیطهای اکولوژیک میگردد. در عین حال ممکن است در زمانی که خشکسالی به وقوع پیوسته است حتی یک بارندگی نیز خسارات جبرانناپذیری را بهوجود آورد. علیرغم حساسیت کشور ایران نسبت به رخداد خشکسالی، متأسفانه تاکنون مطالعه جامعی در این زمینه صورت نگرفته است. خشکسالی یک مشخصه اقلیمی خزنده است که وقوع آن در تمام اقلیمها اجتنابناپذیر بوده و وقوع این پدیده، تخلیه منابع آبی را به همراه دارد و بدلیل وابستگی حیات موجودات و بوم سامانه به موجودیت آب، اثرات ناشی از خشکسالی بسیار شدید و گسترده بوده و بخشهای بیشتری را نسبت به دیگر بلایای طبیعی تحت شعاع قرار میدهد. در حالی که تعیین درجه، شدت، زمان وقوع و خاتمه آن بسیار سخت است. مشکلات فوق و سردرگمی در تعیین و پایش آن، باعث فقدان پیشرفت در زمینه مدیریتی شده است انصاری و همکاران، 1831 از اینرو مقوله خشکسالی در بسیاری از مناطق کشور ایران حتی در نواحی شمالی آن به عنوان یک چالش جدی همواره مدنظر بوده است و خساراتی که برای محصولات زراعی و باغی در فصل رشد گیاهان برجای میگذارد، نشان میدهد که پرداختن به مسائل مربوط به بحران خشکسالی با رویکرد مدیریتی از اهمیت بسیاری زیادی در رشد و توسعه سکونتگاههای انسانی داراست و میبایست برای کاهش خسارات و آسیبهای ناشی از آن، تدابیری اندیشیده شود و با انجام پژوهشهای علمی دقیق و بهکارگیری نتایج حاصل از آن، بر این موارد فائق آمد؛ یکی از این تدابیر استراتژیک، مدیریت منابع آب در پهنه سرزمین است. لذا در نوشتار حاضر به این موارد پرداخته شده است.