محمدعلی بیدختی - استادیار دانشکده هنر دانشگاه بیرجند

مطالعه و بررسی هنر و فرهنگ دوره ی اشکانیان همواره با پرسش های فراوانی روبرو بوده که علت آن ویژه بودن وضعیت این دوره بوده است . ازسویی آغاز این دوره زمانی بوده که ایران تحت سلطه نظامی وتاثیرات فرهنگی قومی بیگانه و آن هم غیر آسیایی بوده و از سوی دیگر از این دوره نوعی بازگشت به اصول ایرانی و شرقی در هنر مد نظر قرار گرفته است که درابتدا ، آثاری ترکیبی والتقاطی پدید آورده است . پراکندگی وتنوع این آثار ، به همراه نواقصی که در تحقیقات باستان شناسی و تاریخی مربوط به این دوره وجود دارد ، پهوهنده را با صحنه ای ناهمگون و پرسش انگیز از هنر وفرهنگ ایران مواجه می سازد . ویعیت مذکور ، انگیزه و یرورت تحقیق در این مورد را نیز پیش می آورد . پیکر تراشی و رواج فوق العاده و بی سابقه آن دراین دوره تاریخی ، یکی از مباحث مبهم هنر دوره پارتی است زیرا دور ه های تاریخی پیش از آن ، به استثنای مواردی اندک ، آن هم بیشتر در دوره هخامنشی ، مجسمه در ایران ساخته نمی شده است . اما در محدوده حکومت ایران دوره اشکانی ، به یکباره شاهد مجسمه های کوچک وبزرگ فراوانی هستیم که در مناطق گوناگون یافت شده و بسیاری نیز برجای مانده است . نوشتار حاضر ، پژوهشی تاریخی ، توصیفی و تحلیلی مبتنی بر منابع و مدارک کتابخانه ای و تصاویر آثار برجای مانده از این دوره در نسای باستانی و ایران کنونی و شهرهایی مانند دورا و پالمیر است که هدف آن پاسخگویی به این دو پرسش مشخص بوده است :1 ژ مقدار و انواع و پراکندگی مجسمه های دوره اشکانی چگونه بوده است ؟ 2 ژ علل رونق یافتن ساخت مجسمه سازی در این دوره چه بوده است ؟ به این منظور منابع مربوط به مهم ترین کاوش های هیئت های باستان شناسی روسی در محل نخستین حکومت پارتیان در نسای باستانی ویا توسط عراقی ها در محل شهر های مرز باختری این حکومت در بین النهرین و یا توسط باستانشناسان مختلف درایران انجام شده است مطالعه شده است . همچنین نوشته ها و نظرات پژوهشگران برجسته این عرصه یعنی روستوتسف ، گیرشمن ، شلومبرگر ، جورجینا هرمان و مالکوم کالج مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته است . در مقاله حایر با تأیید این که پیش از این دوره ، مجسمه سازی واقعی و کامل هرگز در ایران رایج نبوده و اغلب آثار این دوره نیز ، در مراکزی خارج از فلات مرکزی و سرز مین باستانی ایرانیان یافت شده و موارد یافت شده در فلات ایران ، مانند آنچه که از پرستشگاه شمی بدست آمده است ، بسیار اندک است ، انواع و ویژگی های مجسمه های کوچ و بزر دوره اشکانی معرفی شده است . در پایان هم موارد زیر به عنوان مهم ترین عوامل در تبیین گسترش، شمار و انواع و ویهگی های هنر مجسمه سازی دوران پارتی مورد شناسایی قرار گرفته است : نبودن حکومت متمرکز و جستجوی شهرت و اعتبار فردی ، تمایل به فرهنگ و هنر یونانی و التقاط و ترکیب های برخاسته از آن و دست به دست شدن پیاپی پاره ای از مراکز در مرز های غربی و بهره گیری از هنرمندان یونانی .

هنر ایران باستان ، هنر پارتی ، اشکانیان ، مجسمه سازی ، سلوکیان ، هنر یونان