محمد قمری فتیده - گروه باستانشناسی دانشگاه غیردولتی مارلیک نوشهر و دانشجوی دکتری باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس

تولید مثل و به تبع آن وراثت، اصلیترین عامل تداوم حیات در موجودات زنده است. انسان به عنوان یکی از این موجودات از این اصل مستثنی نبوده و عوامل حاکم بر اصل وراثت در همه این موجودات یکسان است. از آنجایی که باستانشناسی در پی کشف حقایقی پیرامون گذشته انسان فیزیکی و فرهنگی است؛ آگاهی از نحوه و فرایند به ارث رسیدن ویژگیهای جسمانی انسان نیز یکی از دغدغههای باستانشناسی است. این مسئله با ظهور شاخهای به نام باستانشناسی مولکولی یا ژنتیکباستانشناسی قابل دستیابی شد. واژه ژنتیک باستانی در دهه 1991 برای اشاره به استفاده اطلاعات مربوط به تفاوتهای ژنتیکی بین انسانها و فهم وقایع جمعیتی رخ داده در گذشته، ابداع شد. در اوایل دهه 1991 محققان پی بردند که DNA میتوکندری mtDNA به صورت یک واحد مستقل از مادر به ارث میرسد و از این طریق میتواند یک نشانگر خوب برای مطالعات نژادشناسی باشد. نشانگرهای DNA هسته نیز به طور گستردهای در مطالعات نژادشناسی کاربرد دارنداستفاده از نشانگرهای کروموزوم Y نیز به خصوص در چند سال اخیر بسیار زیاد شده است. به دلیل اینکه کروموزوم Y از پدر به ارث میرسد، اطلاعات ژنتیکی از کروموزوم Y در خصوص تاریخ جوامع، متفاوت از نتایج حاصله از DNA میتوکندری است. این ویژگی در انسانها و دیگر موجودات زنده اعم از حیوانات و گیاهان مشابه است و نتایج حاصل از این مطالعات میتواند بسیاری از ابهامات باستانشناسی را برطرف کند. باستانشناسی مولکولی تاکنون در ایران مورد توجه نبوده و ابهامات بیشماری در خصوص تحرکات جمعیتی، جایگزینیهای جمعیتی، نسبشناسی و قومیتها و ... در باستانشناسی ایران وجود دارد. در این مقاله با توضیح پیرامون باستانشناسی مولکولی و رویکردهای وابسته به آن به تشریح نحوه پاسخگویی باستانشناسی مولکولی به ابهامات باستانشناسی در ایران پرداخته شده است.

باستانشناسی مولکولی، ژنتیک، DNA میتوکندری، کروموزوم Y ، باستانشناسی ایران