محمد قمری فتیده - گروه باستان شناسی موسسه غیرانتفاعی مارلیک نوشهر، دانشجوی دکتری باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس
مهرداد قربانی مقانکی - گروه باستان شناسی موسسه غیرانتفاعی مارلیک نوشهر، کارشناس ارشد باستان شناسی

منطقه ی تنکابن در متون تاریخی با آنچه که امروز با عنوان شهرستان تنکابن می شناسیم، متفاوت است. این منطقه با همین نام از دورهی قاجار به عنوان یک محدوده ی وسیع مطرح بوده است اما از نامی به عنوان تنکابن در کتاب حدودالعالم، نوشته شده به قرن چهارم هجری قمری به عنوان منطقه ای بین لنگا و چالکرود نام برده شده است. مرکزیت تنکابن از دوره ی صفویه ایجاد شده و می توان گفت که پس از صفویه و در طول دوران حکومت های افشاریه و زندیه هم چنان به عنوان مرکزی آزاد و فعال موجودیت خود را حفظ نمود. تا زمان آغاز حکومت قاجار، منطقه ی تنکابن به عنوان بخشی از خاک گیلان محسوب می شده است و عموماً حاکمان این منطقه تا دورهی زندیه از اهالی مناطقی دیگر بوده اند. از زمان زندیه این حکومت به دست خاندان خلعتبری افتاد و به سبب همکاریای که خان خلعتبری با آقامحمدخان قاجار میکند، حکومت در این خاندان باقی می ماند و از این تاریخ، تنکابن به درخواست خان همین خاندان، مهدیخان از گیلان جدا و به مازندران ملحق گردید؛ هم چنین کلارستاق و کجور نیز ضمیمه ی خاک تنکابن شدند و بدین صورت، سه ناحیه یتنکابن،کلارستاق و کجور از آن وقت به محال ثلاث معروف شدند. در این زمان، خرم آباد مرکز تنکابن بود. در اوایل دوره ی پهلوی، نام این شهر از تنکابن به شهسوار تغییر یافت که شامل شهرستانهای فعلی میان نور و لاهیجان میشد و از سال 1320 شمسی به بعد بود که به تدریج هر یک از نقاط مذکور، خود به عنوان شهرستانی مستقل در آمدند. این اتفاقات سیاسی و ایجاد مرکزیت سیاسی، قطعاً در بسیاری از مناسبات دیگر منطقه نیز تأثیر داشته است. یکی از این تأثیرات را میتوان در انبوه پل های آجری موجود در این منطقه دانست. تعداد 24 پل در این منطقه موجود است که اکثراً در دوران قاجار و بعضاً در دوره ی پهلوی اول ساخته شده اند. وجود این تعداد پل که بسیاری از آنها بر روی راه های فرعی منطقه ایجاد شده اند، نشان از قدرت، پویایی و شکوفایی منطقه در این دوران داشته و قطعاً به سبب مرکزیت سیاسی موجود، این توجه به این منطقه شده است؛ چرا که این تعداد پل در هیچ یک از شهرستانهای غرب مازندران دیده نمی شود. در این مقاله سعی شده تا با مکان نگاری این پلهای تاریخی، روند توسعه ی شهری منطقه ی تنکابن در قرون متأخر، به خصوص در دوره ی قاجار بررسی شود و نقش بسیار مؤثر حاکمیت به عنوان یک کنشگر اصلی در این پیشرفت، مورد تحلیل قرار گیرد.

تنکابن، خرم آباد، پل های آجری، دوره ی قاجار