سعید دریایی بغدادآبادی - مربی عضو هیات علمی، دکترای حقوق بین الملل، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بافق
اباالفضل سلیمیان - کارشناس ارشد حقوق خصوصی، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد میبد

عصر ملل متحد دوران جدیدی از نظم بینالمللی بوده و عمدتاً حول محور صلح و امنیت بینالمللی میباشد. از این رهگذر، مقوله خلع سلاح و کنترل تسلیحات هسته ای به عنوان یکی از مباحث مهم حقوق بینالملل و گامی در جهت تحقق رؤیای صلح و امنیت مورد توجه قرار گرفته است. بحث حقوق بینالملل سلاح هستهای را باید در سه عرصهی منع تولید و تکثیر، منع استفاده از این سلاح تا زمان حذف کامل آن و انهدام سلاحهای موجود مورد توجه قرار داد. در عرصه تولید و تکثیر سلاح هستهای، حداقل از زمان تاسیس آژانس بینالمللی انرژی اتمی و متعاقب آن از سال 8691 میلادی با تصویب معاهده منع گسترش سلاح های هستهای، رویکرد جامعه بینالمللی این بوده است که کشورها را هر چند به صورت تبعیضآمیز، از جهتگیری در مسیر تولید سلاح هستهای منع کند. در مقوله ممنوعیت استفاده، تا به امروز هیچ معاهدهای که صریحاً و به نحو الزامآور کشورها را از استفاده از این سلاح در یک مخاصمه مسلحانه منع کند وجود ندارد. معاهده ان. پی. تی. نیز مشتمل بر مقرراتی نیست که کشورها را از استفاده از این سلاح منع کند. ولی قواعد عام و الزامآوری وجود دارد که با توجه به ویژگیهای یک سلاح هستهای، رعایت آن قواعد، ملازمه با عدم استفاده از سلاح هستهای دارد. به این ترتیب، قواعد حقوقی ناظر بر تسلیحات هستهای را میتوان هم در پرتوی مقررات عام حقوق بینالملل و هم در مقررات خاص مربوط به این سلاح که تاکنون در اسناد بینالمللی منعکس شده است مورد مطالعه قرار داد. در سالهای اخیر تئوری مسئولیت حمایت مطرح و در آن سلاحهای هستهای تهدیدی برای امنیت بینالمللی در نظر گرفته شده است. سؤالی که در اینجا مطرح میشود این است که آیا تئوری مسئولیت حمایت راهکارهایی علاوه بر راهکارهای موجود حقوق بینالملل را برای جلوگیری و رفع تهدیدات ناشی از گسترش سلاحهای هسته ای ارائه مینماید؟ به نظرمیرسد که با مطالعه مفاد گزارش هیأت عالی رتبه سازمان ملل در سال 4002 و همچنین گزارش کوفی عنان در سال 4002 میتوان اینطور نتیجه گرفت که تا آنجا که به مسئولیت حمایت مربوط است طبق راهکارهای ارائه شده در تئوری مسئولیت حمایت، اقدامی چند لایه برای جلوگیری از گسترش سلاحهای هستهای لازم است. لایه نخست یعنی راهبردهای مؤثر برای پیشگیری از تکثیر سلاحهای هستهای باید ابزار جهانی کاهش تقاضا برای آن را شکل دهد. لایه دوم باید محتوی ابزار جهانی ناظر بر عرضه آنها باشد که برای محدود کردن ظرفیت کشورها و بازیگران غیر دولتی برای کسب سلاحها و مواد و تخصص لازم برای ساخت آنهاست. لایه سوم باید شامل اقدامات اجرایی شورای امنیت طبق اطلاعات تحلیلهای موثق باشد. لایه چهارم باید متشکل از دفاع از بهداشت عمومی و غیرنظامیان در سطح ملی و بینالمللی باشد.

مسئولیت حمایت، راهکارهای حقوق بینالملل، سلاحهای هسته ای