مجتبی غفرانی - دانشجوی کارشناسی ارشد، معماری، دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
محسن ملک ثابت - دانشجوی کارشناسی ارشد، معماری، دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

راه های منطقه خراسان از زمان های دور مورد توجه اقوام و سلسله های مختلف بوده و از نظر سیاسی و اقتصادی اهمیت فراوانیداشته است. در دوره صفویه همزمان با آبادانی هایی که در راه های سراسر ایران رخ داد راه های منطقه خراسان هم علاوه بر دلایلسیاسی و اقتصادی بعلت ازدیاد زائران حضرت امام رضا علیه السلام و توجه خاص شاهان صفوی به ویژه شاه عباس کبیر به امر زیارتمورد توجه خاص قرار گرفت و به دلیل موقعیت جغرافیایی منطقه و واقع شدن راه های این منطقه در حاشیه کویر در سراسر این جادهها بناهای عام المنفعه زیادی مانند آب انبار، مسجد و کاروانسرا توسط شاهان صفوی و مردمان نیکوکار با انگیزه های معنوی ایجاد گردید.دلایل و شواهد تاریخی نشان می دهد که از گذشته های دور، منطقه بجستان خراسان اهمیت و اعتبار تاریخی بالایی داشته و بهاعتقاد تاریخ شناسان راه های کاروانی قدیم جنوب خراسان و قهستان معمولا از بجستان می گذشته است. در دوره صفویه و قاجاریهنیز دو محور مهم ارتباطی کرمان به مشهد، و یزد و طبس به مشهد از این منطقه عبور کرده و پس تلاقی به یکدیگر به سمت تربتحیدریه و سپس مشهد امتداد می یافته است . لذا به دلیل وجود مسیر های ارتباطی مهم و همچنین شرایط اقلیمی خاص منطقه،کاروانسراهای زیادی در دوره صفویه و قاجار در این منطقه احداث یا مرمت گردیدند و شرح زیادی از این کاروانسراها و بانیانشان درسفرنامه ها رفته است.این مقاله بر آن است که با بررسی کاروانسراهای منطقه بجستان و بررسی مشخصات معماری و سازه ای آنها به وجوه اشتراک و افتراقاین کاروانسراها در دو دوره صفویه و قاجار بپردازد.روش تحقیق در این مقاله میدانی- تاریخی- تحلیلی است بدین ترتیب که ابتدا مطالعات تاریخی به ویژه در سفرنامه ها صورت گرفته است تا بتوان درباره مسیرهای ارتباطی و منازل میان راهی آن دوران ها آگاهی کسب کرد . سپس بررسی پیمایشی به روشمکان نگاری برای شناسایی و ثبت آثار صورت گرفته و یافته های بررسی پیمایشی میدانی با اطلاعات حاصل از منابع مکتوب مطابقتداده شده است و اقامتگاه های مورد اشاره مستند سازی شدند. پس از بررسی میدانی در محل آثار مورد اشاره و مطالعات تاریخی،نگارندگان به تحلیل عوامل معماری و سازه ای آثار پرداخته اند.

کاروانسرا، بجستان ، چفد ، تحلیل سازه ای، صفویه و قاجار