حسین اترک - استادیار دانشگاه زنجان

برخی، ریشه بحران محیط زیست در جهان معاصر را دین می دانند. به اعتقاد ایشان، اغلب ادیان مانند مسیحیت و اسلام، خاصیت انسان مداری دارند که انسان را اشرف مخلوقات معرفی کرده و خلقت کائنات را برای او بیان می کند. این گونه ادیان نه تنها دوگانگی را میان انسان و طبیعت بنیان نهاده اند، بلکه بر این مطلب نیز اصرار می ورزند که خدا اراده کرده آدمی طبیعت را به مقتضای غایات خاص خود استثمار کند. این مقاله در صدد پاسخ به این اشکال از منظر قرآنی است. گرچه بر اساس برخی آیات مانند: و سخر لکم ما فی السماوات و ما فی الارض جمیعاً (جاثیه/13) یا هوالذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً: (بقره/29) طبیعت برای انسان خلق شده و به تسخیر او درآمده است ولی معنای آنها استفاده آزاد و دلبخواهی، به هر صورت ممکن نیست؛ بر اساس آیات دیگر قرآنی، انسان نسبت به محیط زیست و طبیعت مسخر تحت امر خویش، وظایفی دارد که مهمترین آنها عدم تخریب آن است. آیات متعددی در قرآن کریم، از افساد در زمین نهی می کنند: ولا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها (اعراف / 56). اگرچه مفسران بر اساس سیاق کلام، برخی از این دسته آیات را به فساد اعتقادی و فساد اخلاقی در قبال دیگر انسان ها مانند: قتل، جنایت، غارت و ... حمل کرده اند ولی با توجه به اطلاق برخی دیگر از این دسته آیات، به نظر می رسد معنای آیه نهی از مطلق فساد در زمین است که تخریب محیط زیست مصداق بارزی از آن می باشد. با دقت در آیات قرآنی (مانند: بقره / 164) روشن می شود آنچه خداوند برای انسان تجویز کرده است، صرفاً حق انتفاع از طبیعت است نه مالکیت بر آن. بر اساس مبانی حقوقی، کسی که حق انتفاع از چیزی به او اعطا شده است، حق تخریب و اتلاف عمدی عین مورد انتفاع را ندارد و در صورت اتلاف آن به خاطر قصور یا عمد، ضامن عین مورد انتفاع است و مورد سوال واقع می شود.

قرآن، محیط زیست، انسان، فساد، حق انتفاع