محمد اصغری - عضو هیات علمی گروه فلسفه دانشگاه تبریز
محمد مهدی اردبیلی - دانشجوی فلسفه دانشگاه تبریز

مساله اخلاق و امکان آن همواره یکی از معضلات پیش روی متفکران بوده است. در ساحت رئالیسم محض، پذیرش علیت فراگیر حاکم بر پایدارها، منطقاً به نابودی آزادی منجر می شود. از سوی دیگر، نخستین قربانی ناممکن شدن آزادی و سیطره علیت جبری بر عالم، اخلاق است. لذا متفکران مختلف در حوزه ها و با انگیزه های مختلف کوشیدند تا برای دفاع از اخلاق و رفع امتناع آن راهکارهای مختلفی به دست دهند. یکی از نبوغ آمیزترین این راهکارها ایده کانت بود که کوشید تا به کمک ایجاد تفکیک میان ساحت طبیعت (عقل نظری) و ساحت آزادی (عقل عملی)، تعارض مذکور را رفع کند. اما نظریه اخلاقی کانت بلافاصله با انتقادات مختلفی روبرو شد. اخلاق کانتی از یک سو، آنچنان به فرمالیسم دچار شد و از سوی دیگر، چنان از میل بشری فاصله گرفت که در عمل نتیجه اش نه ایجاد امکان اخلاق، بلکه به واسطه تقابل مطلق قانون اخلاقی با میل بشر نزد کانت، به شاهدی دیگر بر امتناع اخلاق بدل شد. مقاله حاضر می کوشد تا پس از طرح مختصر مساله اخلاق به میانجی مفهوم آزادی در تاریخ فلسفه و بسط پاسخ کانتی به آن (در بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق)، با اشاره به برخی واکنش های پساکانتی به آن، به انتقادات هگل بر اخلاق کانتی و راهکار وی برای مساله اخلاق بپردازد. در این راستا فلسفه اخلاق هگل مورد بررسی و واکاوی قرار خواهد گرفت و نهایتا تلاشی برای پاسخ به این پرسش صورت خواهد پذیرفت که آیا هگل با برکشیدن اخلاق از سطح اخلاق فردی (Morality) به اخلاقیات عرفی – اجتماعی (Ethics) حقیقتاً می تواند از انسداد اخلاق کانتی فراروی کند و راهی به برداشتی نوین از اخلاق عملی و زنده بگشاید یا خیر؟

اخلاق، اخلاقیات، هگل، کانت، آزادی