سمیه صدری کیا - عضو هیأت علمی دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز و دانشجوی دکتری معماری دانشگاه تربیت مدرس
محمدرضا بمانیان - استاد دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس

مقاله حاضر یک مطالعه تحلیلی از منظر تأملات معماری درباره مجموعه حرم مطهر امام رضا علیه السلام در شهر مشهد مقدس می باشد. مجموعه تاریخی حرم امام رضا علیه السلام یکی از مهمترین سرمایه های فرهنگی و معنوی سرزمین ایران است. به واسطه وجود این مجموعه، شهر مشهد به یکی از بزرگترین زیارتگاه های شیعی جهان اسلام تبدیل شده است. لازم به ذکر است که آفرینش و تکامل کالبدی مجموعه حرم مطهر رضوی به تدریج در طول زمان صورت پذیرفته فلذا پرسشی اساسی در مورد چگونگی آفرینش و فرایند گسترش کالبدی مجموعه در ادوار مختلف تاریخی به وجود می آید، پرسشی که تا کنون، پاسخ روشن و دقیقی از منظر معماری به آن داده نشده است. برای پاسخ به پرسش مزبور، در تحقیقی که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفت، از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی یعنی با استناد به منابع مکتوب و همچنین با تأمل در کالبدهای کهن موجود در حرم، به تدوین و ترسیم نحوه تکوین و تکامل کالبدی ساختارهای معماری مجموعه، از پیدایش اولیه تا قرن پنجم هجری قمری پرداخته شد. بدین ترتیب مهمترین نتایج مطالعات درباره پیدایش و تکامل کالبدی حرم مطهر رضوی نشان داد که این مجموعه، در شرایط و زمینه های مختلف تاریخی و اجتماعی و به تدریج و در طول زمان، روند تکوین و تکامل کالبدی خود را پیموده است. تدقیق و تحلیل منابع مختلف تاریخی که منجر به بازنمایی گرافیکی وضعیت کالبدی مجموعه از آفرینش اولیه تا قرن پنجم هجری شد، نشان می دهد که در قرون اولیه پس از شهادت، نخستین بنا به صورت بقعه ای ساده بوده که به تدریج با افزایش جمعیت زائران و مجاوران گسترش یافته است. از مهمترین بناهای ساخته شده تا قرن پنجم هجری می توان به مسجد بالاسر و رواق شمالی متصل به مسجد و بقعه اشاره نمود. نخستین مناره مجموعه نیز، به مثابه نخستین نشانه شهری، در این دوران احداث شده است.

حرم مطهر رضوی، تکامل کالبدی، گسترش فضایی، توسعه