غلامرضا هاشمی - استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان

خراسان در دوره های مختلف تاریخی به عنوان یکی از بزرگ ترین حوزه های فرهنگ، هنر و تمدن ایران زمین، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. این منطقه در قدیم شامل بلاد ماوراءالنهر یعنی شمال جیحون تا کاشغر و خوارزم و نیز سرزمین های جنوب تا ری بوده است. ساسانیان خراسان را یکی از چهار استان کشور می دانستند و آن را سرزمین شرق می گفتند. این استان به چهار بخش تقسیم می شده که بنا به روایت این بخش ها عبارت بودند از مرو، نیشابور، هرات و بلخ که گویا شامل ماوراءالنهر و باختر می شد. این گستره جغرافیایی پس از ظهور اسلام در ایران، دربردارنده ادیان مختلفی بود که پس از گرایش مردمان آن به دین اسلام، سنت ها و مواریث فرهنگی و هنری خود را حفظ کرده و در قالب دین جدید (اسلام)، رشد و اعتلا بخشیدند. ازاین رو خراسان به عنوان یکی از مراکز بزرگ فرهنگی قبل از اسلام در شرق کشور، در تعامل با بینش اسلامی، با حفظ و انتقال مواریث فرهنگ ایرانی، مسبب غنای هنر ایران در دوره های بعد شد. تبلور این تعامل را می توان در سفالینه های نیشابور به جای مانده از قرون چهارم و پنجم هجری مشاهده کرد که عناصر و نمادهای هنر قبل از اسلام با عناصر، نمادها و مضامین هنر اسلامی آمیخته گشته و سبب تمایز و تشخص آثار هنرمندان این دوره از معاصرین خود در سایر بلاد اسلامی شده است. این مقاله ضمن بررسی عناصر و نمادهای ایران باستان و دوره اسلامی در سفالینه های نیشابور، زمینه های رشد و اعتلای آن را نیز موردبررسی قرار خواهد داد.

خراسان، سفال نیشابور، هنر قبل از اسلام، هنر اسلامی