لیلا طباطبایی یزدی - دانشجوی دکترای هنر اسلامی دانشگاه تربیت مدرس
سیدعبدالرضا حسینی - دانشجوی دکترای جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی

در این مقاله سعی بر این بوده تا از خلال کتاب گلستان هنر نسبت در هم تنیده میان ساختار سیاسی-اجتماعی خراسان بزرگ در ایران دوره اسلامی و بخصوص اواخر دوره تیموری و دوره صفوی و شکل گیری و رشد سنت های خوشنویسی استخراج شود. نخست به شیوه اسنادی کتابخانه ای به اختصار مروری بر جغرافیا و تاریخ (بخصوص تاریخ و جغرافیای سیاسی) خراسان صورت گرفته و سپس تصویری کلی از وضعیت فرهنگ و هنر (بخصوص هنر خوشنویسی) در این خطه ارائه شده است. در نهایت با روش تحلیل محتوای مضمونی کتاب گلستان هنر بررسی و کاویده شده است. ساختار اجتماعی در اصل و نسب خانوادگی، شهر محل تولد و زیست، نسبت های استاد-شاگردی، شهرت اجتماعی و حرفه مرتبط با خوشنویسی معنا یافته و ساختار سیاسی در نسبت خطاطان با حکام محلی و منطقه ای و میزان نزدیکی آنان به دارالسلطنه بوده است. چنانچه مشهود است، ساختار سیاسی-اجتماعی نه در درون خود، بلکه در نسبتش با هنر خوشنویسی و هنرمندان مطمح نظر بوده و از این جهت، مقولات استخراجی از یک سو نشان دهنده میزان و نوع درهم تنیدگی ساختار سیاسی-اجتماعی با تداوم سنت های هنری است و از سوی دیگری فراز و فرودهای هنر خوشنویسی در خراسان و ایران را با توجه به 1. مرکزیت فرهنگی و مذهبی شهرهای اصلی خراسان، 2. ضرورت حرفه ای خطاطی ، کتابت و خوشنویسی، 3. میزان گشودگی حکام، وزرا و دیوانیان و میزان اسطوره سازی مردم از خوشنویسان، 4. تداوم سنت خوشنویسی در نظام استاد-شاگری با حداقل وابستگی به ساختار سیاسی حاکم و 5. سرمایه فرهنگی ای که از آثار خوشنویسان برجسته پشتوانه دستگاه دولتی می شده، نمایان می سازد.

خراسان بزرگ، هنر خوشنویسی، ساختار سیاسی-اجتماعی، گلستان هنر، دوره ی اسلامی