مصطفی رستمی - استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

ماوراءالنهر که همواره سرزمین مهمی برای تاثیر گذاری و تاثیر پذیری فرهنگ و تمدن بین ملت های منطقه خراسان بزرگ بوده، در طول تاریخ جایگاه ویژه ای داشته است. در این میان مقطع تاریخی عصر تیمور در تحولات هنر جلدسازی تمدن ایرانی- اسلامی، به ویژه در آسیای میانه یک نقطه ی عطف است. در این زمان است که تجربه های ماندگار تجلید گذشته در تلفیق با خلاقیت های نو در فضای شایسته ی کارگاه های کتاب آرایی عصر تیمور و فرزندانش، هنر جلدسازی را به رنسانس توسعه و تحول تجلید تمدن ایرانی- اسلامی بدل کرده است.مکتب تجلید سمرقند و بخارا، شامل شیوه های جلد سازی است که پس از متلاشی شدن مکتب هرات در منطقه ی ماوراء النهر (آسیای میانه ی امروز) خراسان بزرگ با مرکزیت سمرقند و بخارا حاصل شده است. این نوع جلدها که شامل فنون ضربی، سوخت و معرق و روغنی می شده، نسبت به جلدهای مکتب هرات (که از دقت و نفاست فراوانی برخوردار بوده اند)، ظرافت کمتری داشته و اگرچه از نقش هایی چون ترنج و سرترنج و لچکی و حاشیه های بازوبندی و طرح های گل و برگ و گل و بته و برخی نقش های هندسی (چون دایره، شمسه و چند ضلعی) استفاده می شده است، ولی نوعی درشت کاری و پرداخت ضعیف در کار مشاهده می شود که نشان دهنده ی نوعی دوری، غربت و جدایی از پتانسیل هنری مکتب گذشته ی خود (هرات) است.در این مقاله ضمن بررسی تحولات هنر جلدسازی عصر تیمور به عنوان نقطه عطف و خاستگاه مکتب سمرقند و بخارا، شاخص های تجلید این مکتب هنری در ماوراءالنهر - به طور خاص سرزمین ازبکستان - از دیدگاه فنی و هنری- با توجه به نمونه های موجود در گنجینه های تاشکند- مورد کنکاش قرار گرفت.

ماوراءالنهر، هنر جلدسازی، مکتب سمرقند و بخارا، گنجینه های تاشکند، ویژگی ها