میرصمد موسوی - استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور ایران
سیمین ستایش - مدرس گروه تاریخ دانشگاه پیام نور ایران

سرزمین کهن و پهناور قفقاز واقع در شمال و شمال غرب ایران که برپایه ی آثار تاریخی وجغرافیایی تا قرن نوزدهم همواره بخشی از ایران وتحت نفوذ تمدن ایرانی بوده است. در این قرن در سایه نگاه استراتژیک با قرار گرفتن در حوزه رقابت های استعماری روسیه و سایر دول نظیر بریتانیا سبب شد تا ایران در نبردی نابرابر از سرزمین های خود صرف نظر کند. روسیه در پی دست یابی به اهداف سیاسی و اقتصادی و همچنین توسعه تجارت و رقابت با غرب، نبرد طولانی با ایران به راه انداخت و سرانجام بر طبق عهدنامه های گلستان و ترکمانچای سرزمین قفقاز از ایران جدا و به روسیه واگذار گردید.بی شک پیشینه ی فرهنگی، دینی و قومیتی قفقاز که بخش مهم آن را مسلمانان شیعه و سنی تشکیل می دادند اجازه پذیرش حاکمیت دولتی مسیحی را نمی داد. بنابراین مسلمانان بیش از هر گروه قومی و نژادی دیگر این سامان به مبارزات دینی و سیاسی خود در سال های حضور روسیه در قفقاز ادامه دادند. در واقع قرار گرفتن روسیه تزاری در راس حاکمیت قفقاز بیش از حوادث دیگر، جوامع مسلمان نشین قفقاز چون حوزه های داغستان و آذربایجان را به چالش کشاند و نارضایتی های سیاسی، روانی،مذهبی واجتماعی بسیاری را به بار آورد. بر این اساس این مقاله با بهره گیری از منابع کتابخانه-ای در راستای شرح مبارزات دینی مردم قفقاز طی قرن نوزدهم تنظیم شده است تا ضمن پاسخگویی به چرایی و چگونگی مقاومت ها و مبارزات مسلمانان قفقاز تدابیر نظامی و فرهنگی روسیه را که حرکتی برای نابودی هویت ملی و دینی مردم این سامان بود را بازگو نماید.

قفقاز، مسلمانان، قیام­های مذهبی، روسیه، داغستان، آذربایجان