نجمه تدین نجف آبادی - کارشناس ارشد پژوهش هنر

شمایل، انگاره ای تصویری است که به بازنمایی متکثر یک متن می پردازد. معمولاً از یک متن دینی سخن می گوید و به تصویرگری روایت ها و شخصیت های دینی می پردازد. شمایل نگاری در ایران اسلامی، از دوره مغول آغاز می شود و اختصاص به هنر شیعی یا سایر فرقه های دین اسلام ندارد. نخستین کتابی که به طوراختصاصی به شمایل نگاری شیعی می پردازد، خاوران نامه ابن حسام خوسفی است که فرهاد نگارگری آن را به عهده داشته است و شمایل امیرالمومنین (ع) را به تصویر کشیده است. این مقاله به بررسی شمایل شناسانه نگاره های نسخه (با تکیه بر الگوی سه گانه شمایل شناسی پانفسکی می پردازد و آنها را در سه الگوی شمایلی دسته بندی می کند؛ الگوی شماریه یک تأکید بر نشانه های پهلوانی دارد. اندامی عضلانی و شانه هایی مستبر از نشانه های این الگو است. الگوی شماره دو تأکید بر نشانه های زیباشناسه پیکر و تصویر او به صورت انسانی آرمانی و آن جهانی. پژوهش پیش رو، الگوی شماره سه را به عنوان الگوی تصویری شمایل نگاری شیعی معرفی می کند. قراردادهای شمایل نگاری این الگو در تصاویر دوره قاجار و پس از آن نقاشی های قهوه خانه، قابل شناساسی است، مواردی که امروزه صورت ثابت و شناخته شده شمایل نگاری شیعی را به خود اختصاص داده اند و بر گرفته از خاوران نامه اند.

شمایل نگاری، شمایل نگاری شیعی، خاوران نامه، الگوی سه گانه پانفسکی